وبلاگ گردشگری ایران

پروین خمسه (ولایت زنگان)

شهره سیدزاده مطلق

روزنامه پروین خمسه، طی سال‌های 1315-1309 شمسی در زنجان و در دورۀ پهلوی اول، به چاپ می‌رسیده است. مدیر مسوول پروین خمسه، میرزا عیسی قانون‌خواه ملقب به ناصرالملله می‌باشد.

وی عده‌ای از روشنفکران و فرهیختگان را به دور هم جمع کرد و برای اولین بار روزنامه‌ای کاملاً خبری در شهر زنجان منتشر نمود. تحلیل این روزنامه، همسوی عصر خویش دغدغۀ این مقاله است.

مقدمه

سال 1216 شمسی آغازگر دوران مطبوعات ایران است . روزنامۀ کاغذ اخبار میرزا صالح شیرازی که در تهران به چاپ رسیده بود را می‌توان مستند این امر دانست. با انتشار نخستین شماره از کاغذ اخبار روزنامه‌نگاری به طور رسمی در ایران متولد شد . البته ویژگی اصلی مطبوعات از این دوره تا پایان دوره پهلوی فرمایشی بودن آن است. برخی معتقدند در طول تاریخ مطبوعات ایران هر زمان که حاکمیت از قدرت کمتری برخوردار بوده است، مطبوعات آزادی بیشتری داشته‌اند و هر زمان که حاکمیت قدرت بیشتری را در دست داشته، آزادی مطبوعات کاهش می‌یافته است .

از قرن چهاردهم قمری(دوره قاجار) با توجه به انتشار روزنامه‌های مختلف در ایران ، برای دستیابی به شناختی هر چند محدود نسبت به تاریخ و فرهنگ هر منطقه‌ از کشور می‌توان به مطالعه مطبوعات منتشر شده در آن منطقه پرداخت؛ چرا که بسیاری از تحولات سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در مطبوعات انعکاس یافته و ماندگار می‌گردد و حتی عدم انتشار و توقیف آنها نیز به لحاظ تاریخی دارای پیام می‌باشد .

در این مقاله سعی شده روزنامۀ پروین خمسه که در دورۀ رضا‌شاه و در شهر زنجان انتشار می‌یافته است، بررسی گردد. دورۀ کامل این نشریه از آرشیو کتابخانه مجلس شورای اسلامی با همکاری صمیمانه جناب آقای کوروش نوروز‌مرادی در دسترس اینجانب قرار گرفت که به این وسیله از ایشان تشکر می‌کنم. همچنین لازم به تذکر است که در نگارش این اثر عبارات روزنامه عیناً نقل شده است.

بررسی روزنامه پروین خمسه

روزنامۀ پروین خمسه در شمار یکی از مهم‌ترین نشریات ولایتی ایران در دورۀ پهلوی اول محسوب می‌شود. زیرا گروهی از روشنفکران و فرهنگیان ساکن  منطقه زنجان برای اولین بار روزنامه‌ای در ابعاد مختلف سیاسی، اجتماعی، اخلاقی و خبری به چاپ رساندند .

ناشر و موسس این نشریه میرزا عیسی قانون خواه ( ناصرالملله) بود. میرزا عیسی زنجانی ابتدا در سال 1302 شمسی - 1342 قمری و در اوج تلاطم سیاسی و اجتماعی ایران و کشمکش‌هایی که بر سر نظام جدید سیاسی کشور ایجاد شد یعنی درست زمانی که سلسله قاجار در آستانه اضمحلال قرار داشت، تصمیم به انتشار روزنامۀ ناصرالمله در تهران را گرفت. روزنامه فوق جریده‌ای سیاسی، اقتصادی، اخلاقی، اجتماعی و ادبی بود. این هفته‌نامه در نوزده شماره و شماره نوزدهم آن در تاریخ 21 تیرماه 1303 شمسی منتشر و سپس تعطیل گردید .

¹

میرزا عیسی خان زنجانی شش سال پس از توقیف هفته‌نامه ناصرالملله یعنی در سال 1309 شمسی به مناسبت برقراری ثبت عمومی در زنجان در صدد تأسیس و انتشار روزنامه‌ای در زنجان برآمد و به همین منظور روزنامه پروین خمسه را منتشر نمود.

²

اولین شمارۀ این روزنامه روز دوشنبه 19 اسفند ماه 1309. ش مطابق با 19 شوال 1349 ه .ق منتشر گردید. نوشتۀ اول آن با عنوان " مقدمه" اهداف نگارش روزنامه را به این شرح عنوان می‌کند :

" قلم به دست می‌گیریم به یاری پروردگار توانایی که برای تمیز خیر و شر به انسان قوۀ ممیزه داده و برای جلب نفع و دفع ضرر قوه عامله عنایت فرموده .... انتشار می‌دهیم نامه پروین خمسه را به مدد میهن پیغمبری .... حاضر می‌شویم برای خدمت به وطن مقدسی که ضروریات زندگی پنج برابر بیشتر از نفوس حالیه را تهیه نموده و همه نوع مزایای اقلیمی و منابع ثروت به انبانش اعطاء فرموده .... با اینکه ما مقصد و مسلک خود را در طلیعه انتشار داده‌ایم باز من باب تذکر و تذکار تکرار می‌نماییم ما تعقیب خواهیم کرد یک رشته اقتصادیات عملی را به طریق فهمانیدن نواقص کار و نشان دادن طرق تنظیم مساعی پنجگانه بدنی، کوشش خواهیم کرد بر اینکه سرمایه‌داران محل و به خصوص ملاکین زیادتر بکنند منافع معمولی خودشان را به طریق افزایش منافع فلاحین. ما با تمام قوا سعی خواهیم کرد بر استقرار اتکال به نفس و اعتماد به وجود و یا ( لیس للانسان الا ما سعی). ما جد و جهد خواهیم کرد به برانداختن خرافات و موهومات منافی با شرع و عقل که باعث عقب‌ماندگی و بیچارگی عموم گردیده است. بلی این است مقاصد اساسی اداره کنندگان نامه پروین که در هیچ زمانی از این خطوط منحرف و منصرف نشده و نخواهد شد . " ³

روزنامۀ پروین خمسه در چهار صفحه و به قطع بزرگ با چاپ سربی در چاپخانه اقبال زنجان چاپ می‌شد.⁴مندرجات آن عبارت است از یکسری مقاله به قلم مدیر مسئول، قسمتی از اخبار ممالک خارجه و اخبار شهرهای ایران و قسمتی نیز به نام اخبار و وقایع محلی. این روزنامه از شماره 18 شاهد چاپ اعلان ثبت اسناد و املاک زنجان به درخواست و تقاضای ملاک و تجار زنجان از مدیر کل ثبت اسناد و املاک مملکتی و رئیس ثبت خمسه می‌باشد. آنها درخواست خود را به این شرح عنوان نموده‌اند:" اعلانات ثبت خمسه در روزنامه غیر محلی که در دسترس عامه نبوده و در زنجان هم آبونمان ندارد و چاپ می‌شود، مقرر شود به دستور ماده 59 قانون ثبت اسناد و املاک اعلانات راجع به خمسه را به روزنامه پروین که روزنامه محلی و در دسترس عامه می‌باشد بدهند طبع و نشر گردیده و عموم از جریان ثبت مطلع شده .

مهر و امضاء متجاوز از یکصد نفر تجار و ملاک خمسه "

⁵

پس از این درخواست غالباً در صفحات سوم و چهارم شاهد اعلانات ثبتی هستیم؛ اما علاوه بر اعلانات ثبتی سایر جراید شهرستان‌ها ، اعلانات دوایر دولتی و آگهی‌های خصوصی نیز در روزنامه درج شده است .

قیمت اشتراک روزنامه، یک ساله 60 قران، شش ماه 30 قران، سه ماه 20 قران و در خارجه یک لیره می‌باشد. برای اعلانات در صفحه اول و دوم سطری دو قران و در صفحه سوم و چهارم سطری یک قران بوده است.

محل ادارۀ روزنامه سبزه میدان زنجان و عنوان تلگرافی آن نشریه پروین خمسه می‌باشد. با وجود آنکه عنوان پروین خمسه یومیه بوده اما تا آخرین شماره نیز به صورت یومیه منتشر نشده و تنها در روزهای یکشنبه، سه‌شنبه و پنج‌شنبه به چاپ می‌رسیده. همچنین در ذیل لوگوی نشریه روزهای چاپ روزنامه نیز قید گردیده است. در روزنامه پروین خمسه سر مقاله‌ها توسط عیسی قانون‌خواه (ع .ق) و مطالب ادبی توسط مرحوم خسرو دارایی (برهان السلطنه)، فضل‌الله طغرل‌خان (مزین السلطان) و سایر افراد نوشته می‌شده است. ویژگی خاص این روزنامه وجود پاورقی‌هایی است که جهت معرفی آن در شماره نخست آمده “برای پاصفحه نامه پروین چندین رساله از نویسندگان معروف و مورخین به روز دنیا انتخاب نموده همگی را انتشار خواهیم داد.

قسمتی از کتاب نفیس معرف ابطال را که قلم حقیقت شیم "توماس کارلیل”⁶نویسنده و فیلسوف و مورخ مشهور انگلیس بوده و آن قسمت راجع به عظمت و جلالت پیغمبر مسلمین است محض تیمن و تبرک و اهمیت موضوع پاصفحه نمرات اولیه پروین قرار داده یک ارمغان گران مایه به خوانندگان تقدیم می‌نماییم. زیرا خوانندگان پروین پس از قرائت این قسمت به خوبی خواهند دانست که به هزار یک عظمت پیغمبر خودشان پی نبرده، دیگران ظل تعلیمات عالیه اجتماعی آن ذات مقدس به این مقام رسیده‌اند.

نظر به اشکال مطالب و تقدس موضوع، ترجمه و تشریح آن را از حضرت حجه‌الاسلام آقای حاجی میرزا ابی عبدالله دامت افضاله تقاضا نموده حضرت معظم آشنایی مسلمین به علو مقام پیغمبر خودشان و اثبات توافق احکام اسلام با نفس تمدن واقعی و تمایل ذاتی خودشان به ترقی معارف استدعای ما را قبول فرموده‌اند.”⁷

در دومین شماره پاصفحه، ترجمه بخشی دیگر از "الابطال" "توماس کارلیل" به قلم میرزا ابوعبداله ضیائی مجتهد زنجانی (اعلی الله مقامه) آغاز شده است. از شماره 58 به تاریخ 28 مرداد ماه 1310 شمسی پا صفحه مرحوم شیخ ابراهیم زنجانی (قزلباشی) بدواً تحت عنوان"نصایح عالیه" چنین معرفی شده است: "لایحه ذیل دستور اجتماعی و تعلیم اخلاقی است که حضرت شیخ‌المشایخ آقای ابراهیم زنجانی دامت افاضاته تقدیم اهالی مسقط الرأس خویش نموده هر تعلیمش مایه نجات و هر دستورش سرمایه حیات جماعت است. حضرت شیخ که در اوان امامت هیچ زمانی از خط حقیقت منحرف و از عصمت و تقوی منصرف نگردید در مرحله سیاست هم معلم تقوای سیاسی و مهذب اخلاق پارلمانی بوده در مدت وکالت هیچ مخالفی نتوانسته است منکر حق‌پرستی و حقیقت‌خواهی معظم له بشود.

اهالی محترم زنجان چنانچه در پندهای سودمند ایشان تعمق و تفکر نموده، از روی بصیرت به موقع اجراء بگذارند می‌توانند به وجود نسل خلف حساس سالم وطن‌خواه با ایمان مطمئن گردیده، وداع شخصی و عمومی خودشان را تلف کفایت یک چنین نسل بسپارند."⁸

در شماره 119 در آغاز پاصفحه تحت عنوان" ارمغان تازه" چنین بیان شده است که: "هردم از این باغ بری می‌رسد. تازه تر از تازه تری می‌رسد. حضرت استاد الاجل آقای آقاشیخ ابراهیم زنجانی برای هموطنان محترم خودشان ارمغان تازه‌ای که با زحمات زیاد تهیه فرموده است تقدیم داشته‌اند که قرائت آن مایۀ بیداری خوانندگان و وقوف از یک سلسله تاریخی است که تاکنون کمتر از مورخین سابق به این حلاوت و صحت و جمع آوری کرده‌اند.

آن تاریخ عبارت از کارهای بی‌نظیر مرحوم سلطان جلال الدین خوارزمی و استیلای مغول بر ایران و بر اسلام، شهادت فجیع سلطان جلال الدین مزبوره، غفلت و خودستایی خلفاء آن عصر و فقهای آن زمان و سایر نکات دقیقه که مولف با نهایت زحمت جمع‌آوری فرموده علاوه بر ملت خدمت مهم قابل تقدیری به عالم تاریخ کرده است. نظر به اینکه هیچ نسخه تاریخی از این نسخه مفیدتر نیافته و در خدمت به روحیات، مفید و جامع ندیده‌ایم لهذا آن را به طور «فیوتن» و یا پاورقی زینت نامه پروین قرار داده و شروع به درج آن می‌شود."⁹

در شمارۀ 305 پاورقی، مرغ جنگلی را به این صورت شرح می‌دهند: "پاورقی بهترین و موثرترین کتاب رمان راستی که رشاد نوری نویسنده مشهور ترکیه آن را نوشته پس از آن آقای ، آقا شیخ ابراهیم زنجانی به واسطه نزدیکی به اوضاع محل آن را به فارسی ترجمه فرموده است اخیراً تحصیل شده و در جریده پروین به طور پاصفحه طبع و نشر می‌شود. کتاب های رمانی که تاکنون انتشار یافته هیچ یک به قدر این کتاب به اخلاقیات ما ها نزدیکتر نبوده است. می‌توانیم بگوییم که تحصیل آن و انتشارش یک خدمت مهم اخلاقی است که آقای آقاشیخ ابراهیم زنجانی به وطن خود فرموده است.

گرچه کلیۀ کتاب‌هایی که معظم له تألیف و تصنیف فرموده یک یک مفید و موثر است ولی این یکی به واسطۀ نزدیکی به اخلاقیات ایرانی از همه موثرتر و مفیدتر است، برای اینکه بعد از طبع در روزنامه کتاب "مرغ جنگلی" که آقای آقاشیخ ابراهیم نام گذاشته و یا چالی توشی که نویسنده اولیه آن کتاب را موسوم کرده، علیحده منتشر خواهد شد.”¹⁰ شیخ ابراهیم زنجانی تا پایان عمر و اطلاعیه فوت که در شمارۀ 359 منتشر شده با روزنامه همکاری داشت.

یکی از موارد بسیار مهم در این روزنامه ارائه و نشر مطالبی دربارۀ تعلیم و تربیت و محصلین مدارس بوده و توجه وافری به این موضوع شده است، زیرا این گروه از روشنفکران معتقد بودند که آموزش نوین باعث ترقی فرهنگی و گسترش روشنفکری و پیشرفت خطۀ زنجان خواهد شد. به طوری که در بخشی از روزنامه آمده: "امیدواریم برای تنظیم و تکمیل مدرسه [نوین] مجمعی سریعاً تشکیل داده افتخار و شرافت این اقدام اساسی را بربایند و همچنان آقایان نمایندگان پارلمانی را که خودشان بهتر و بیشتر از همه کس از کمیت و کیفیت مدارس زنجان مطلع هستند. متذکر نموده منتظریم که در این ایام که بودجۀ معارف ایالات و ولایات تنظیم می‌شود سهم این ولایت عقب مانده از معارف هم منظور بشود. در خاتمه از اقدامات آقای رئیس معارف و اوقاف و پیشنهادات معارفی معزی الیه از طرف عموم اهالی قدردانی و حق شناسی نموده و موفقیت ایشان را از خداوند متعال خواستاریم . "¹¹

با توجه به اهمیتی که به تعلیم و تربیت در این روزنامه داده می‌شد از شخصی به نام میرزا محمد خان رازانی که در مهر ماه 1309 به ریاست معارف و اوقاف خمسه منصوب گردیده بود و کارنامۀ درخشانی نسبت به معارف در بروجرد و لرستان داشته روزنامه پروین بر آن شده بود که تمامی اقدامات مهم رئیس معارف را در روزنامه درج و به اطلاع عموم رسانیده شود .

". . . . در سایه جدیت و مراقبت و فعالیت معظم له ( آقای رازانی ) امور اداری و مدارس ذکور و اناث دولتی

خمسه سر و صورتی به خود گرفته و پیشرفت‌های شایان تقدیر و قابل توجه محسوسی نموده و روز به روز نواقص امور مرتفع و تسهیلات برای عموم اهالی فراهم شده .

این طفل [معارف زنجان] یک شبه ره صد ساله را پیموده است. امروز بر اثر جدیت آقای رازانی ادارۀ معارف خمسه دارای تشکیلات اداری شده است ."²¹

" آقای رازانی رئیس معارف اقداماتی راجع به ترویج زبان فارسی در مدارس [خمسه] نموده و امروزه در کلیه کلاس‌های مدارس دولتی و ملی از ذکور و اناث تدریس و تعلیم فارسی مجری بوده و حتی مکالمه محصلین و محصلات در داخل مدارس اجباراً به زبان فارسی است و عموم کارکنان مدارس نیز مراقبت مخصوصی در این قسمت به خرج داده و می‌دهند . . . . [با توجه به اینکه] ولایت خمسه تقریباً دارای یک کرور جمعیت است این عده عموماً ترک زبان و احتیاجات شدیدی اهالی این سرزمین به تعلیم و تعلّم زبان فارسی داشته و با جدیت مخصوصی که در آقای رازانی سراغ داشته و انتظار داریم توجه مخصوصی برای تأسیس مدارس و ترویج زبان فارسی در محال ابهرود، خدابنده لو، طارم علیا و سفلی، اوریاد، انکوران، سجامه رود، زنجانه رود، سهره رود، بزینه رود نموده ."³¹

روزنامۀ پروین جهت ترویج آموزش نوین و تشویق اهالی خمسه، سعی در اطلاع رسانی اخبار مدارس را دارد. به طور مثال جهت پذیرش محصلین در مدارس دولتی زنجان می‌نویسد: "خاطر عموم اهالی را مستحضر می‌دارد که مدارس دولتی زنجان از روز چهارشنبه 16 شهریور ماه افتتاح و محصلینی را که دارای شرایط ذیل باشند خواهد پذیرفت .

1- تصدیق عدم بضاعت از طرف ادارۀ محترم نظمیه زنجان، 2- ورقه هویت که کمتر از هفت سال نداشته باشد، 3- مبتلی به امراض مسریه و کچلی نباشند، 4- اولیاء آنان کتاب و لوازم تحصیل خود را در مدت تحصیل تهیه نمایند که بدون عذر موجه غیبت ننمایند.

لازم است آقایانی که مایل به تحصیل اطفال خود در مدارس مذکوره می‌باشند تا آخر ماه مذکور اطفال خود را به وسیلۀ اداره معارف به مدارس دولتی معرفی نمایند که پس از انقضاء مدت و پر شدن کلاس‌ها احدی پذیرفته نخواهد شد." ⁴¹

از دیگر اقدامات این روزنامه در راستای ترویج معارف نوین درج و چاپ قدردانی از معارف دوستان است. به عنوان نمونه " از قرار اطلاع 70 جلد کتاب دوره اول ابتدایی از طرف رئیس بانک ملی ایران شعبۀ زنجان، آقای رستگار و 20 جلد دیگر از طرف اعضاء بانک ملی زنجان برای دانش آموزان کلاس اکابر به رسم هدیه تقدیم معارف زنجان گردیده.

معارف خواهی آقای رستگار و اعضای بانک ملی درود و تقدیر تقدیس است (پروین)." ⁵¹

شاید بتوان این گونه اقدامات جریده پروین را نشانگر ارزشمند بودن معارف و آموزش دانست. فراهم شدن زمینه‌های آموزش نوین در این خطه، در شمار کارهای بنیادی و خیرخواهانه دولت جلوه داده می‌شد. این روزنامه در یک ابتکار جالب در برخی از شماره‌ها مقالاتی را چاپ می‌کند که مولف و نویسنده آنها دانش‌آموزان مدارس زنجان می‌باشند. به عنوان نمونه مقاله‌ای با عنوان "بهترین صفت یک دختر در جامعه چیست و طرز عملش چگونه باید باشد؟" به شرح زیر منتشر شد: "مکتوب ذیل را یک نفر خانم محصله مدرسۀ نسوان مرقوم داشته و ما ایشان را تقدیس می‌نماییم:

برای یک دختر علم بهتر است یا اخلاق به طوری که ملاحظه می‌کنیم روز به روز ممالک مهمه حتی آنهایی هم که فرسنگ‌ها از جاده تمدن دورند به سرعت عجیبی ترقیات مختلفه می‌کنند تنها عامل مهم ترقیات آنها مردانی هستند که شهامت و همت کاملی داشته و به ترقیات عالیه وطن خود مشتاق و امیدوار هستند. مگر این اشخاص به غیر از سایر مخلوقات خلق شده‌اند. نه تنها امتیازی که بر سایرین دارند اینست که مدرسه اولیه آنها یعنی آغوش مادران‌شان با بهترین وضعی که ممکن است آنها را تربیت نموده. حال باید دید یک دختر که می‌خواهد در آتیه برای وطنش مردان با غیرت و خوش اخلاق و دختران با تربیت بیاورد دارای چه صفتی که مهم‌تر از تمام صفات است باید باشد. اولاً باید دارای نجابت و شرافت فطری بوده و حفظ عصت و عفت را بر همه چیز مقدم دارد اگر برای کسب و تحصیل علم و هنر به مکان مقدس مدرسه داخل شد نباید خود را فراموش نموده و فقط در موقع حاضر شدن در سر کلاس درس مودب نشسته و در سایر اوقات هم به وحشی‌گری و سوء خلق رفتار بنماید. علم بی‌اخلاق به هیچ وجه فایده و ثمری نداشته بهترین صفت زن سه چیز است عفت و شرافت، عشق به محل تولد و وطن، حسن اخلاق. با این سه صفت در صورتی که آنها را عملی می‌کند می‌تواند در جزو نسوان مهم دنیا واقع شود. در تمام ممالک به اهمیت وجود زن پی برده و روز به روز مدارس عدیده برای تربیت آنها باز می‌کنند و دختران به توسط مربیان عالیقدر خود بهترین صفات را که ممکن است فرا می‌گیرند .

ب.ک. محصله مدرسه مبارکه تربیت نسوان" ⁶¹

یکی دیگر از مواردی که روزنامۀ پروین خمسه به آن توجه زیادی دارد مسئله اقتصاد و تجارت در منطقۀ خمسه است و این روزنامه مقالات ارزنده‌ای در این خصوص ارائه کرده . شاید هدف آنان این است که می‌خواهد اهالی را به سوی حیات اقتصادی و سعادت ابدی هدایت نمایند . این روزنامه با مطرح کردن اصول تجارت جدید و صنعتی شدن جوامع مختلف سعی در آگاه سازی قشر تاجر و سرمایه گذار دارد .

" .... امروز پادشاه مملکت تمام توجه و قوه خود را صرف اصلاحات اقتصادی کرده و نام مجلس هشتم را مجلس اقتصاد خوانده و دولت حاضره اقتصادیات را بیش از هر چیز نصب‌العین خود قرار داده و به عاملین اقتصاد مهم‌ترین جایزه شرافت و افتخار عطا کرده مجلس قانون‌گذاری برای شرکت‌ها قوانین محکمه مفیده وضع نموده و برای متخلفین اشد مجازات قانونی مقرر داشته است. با این حال باید دانست چه شرکتی به حال عموم فایده داشته . . . . به عقیده ما بهترین شرکتی که می‌تواند ایران را از خطرات امروزه میدان مبارزه اقتصاد نجات داده منافع شخصی و نوعی را تأمین بکند همانا شرکت سهامی است . . . . برای این شرکت بایستی قبلاً یک عده از سرمایه داران درجه اول زنجان با هم دیگر طرح شرکتی ریخته ( مثل شرکت جدیدی که در رشت و غیره تأسیس گردیده و جداً مشغول کار شده‌اند ) قواعد و اصولی که برای این نوع شرکت معمول و نیاز است همه را مرعی و مجری داشته و میزان سرمایه خود را به مقامات مربوطه اعلام کرده و دفاتر شرکت را رسمیت داده و آنگاه به قدر لزوم اوراق سهام طبع نموده به مشتریان فروخته با این ترتیب میزان سرمایه خود را به میزان سرمایه‌های خارجی برسانند . بلی این است راه چاره تا تجارت تجار را از خطر رقابت خارجی مصون بدارد." ¹⁷

حتی در مقاله‌ای در مورد گرانی، عرضه و جلوگیری از قحطی گندم در منطقۀ خمسه نگرانی خود را ابراز می‌کند و مسئولین را دعوت به رفع مشکل جاری می‌نماید "تقلیل عارضه از خشک سالی گندم خمسه به نصف، در صورت مراقبت و انتظام عمل خبازی غیر از ترقی قیمت سابق گندم به قیمت حالیه تغییر دیگری به امر نان نداده غیر از این تأثیری نخواهد داشت. با اطمینانی که به این قضیه داریم باز نمی‌توانیم از احتیاط لازمه صرف‌نظر نموده عمل نان سالیانه محل را به دست قضا و قدر بسپاریم. زیرا اطمینان ما به گندم باقی مانده سال قبل و محصول امساله است که هنوز از خرمن به انبارها انتقال نیافته در صورت غفلت از ذخیره صرف سالیانه و حمل میزان مصرف داخلی به خارج مسلماً تولید اشکال خواهد کرد . در این صورت وظیفه مسئولین محترم ارزاق محلی است که از محصول امساله و گندم باقی مانده از سال پیش نان یک سالۀ محل و احتیاجات بذری را تأمین نموده اختیار مازاد گندم را به عهده صاحبان آن محول بدارد. بر حسب تحقیقات کافیه مخبر جریده احتیاج امروزه شهر به نان روزی سی خروار است که ماهیانه نه‌صد خروار می‌شود . . . . چرب روزی بیاید که خریداران خارجی گندم هم به وسیله تطمیع فروشنده‌ها انبارها را خالی نموده شدت برف و بوران هم راه‌ها را بسته محل را گرفتار گرسنگی بنماید. نظر به مصداق ( علاج واقعه قبل از وقوع باید کرد ) بایستی از حالیه این قضایا را به مدنظر آورده قبل از وقوع جلوگیری نموده گرفتاری بلای عارضه از غفلت نشویم. به هرحال امیدواریم علاقه و عاطفه مسئولین محترم آسایش عمومی از این نوع قضایای احتمالی جلوگیری نموده آسایش ارزاقی را تأمین بنمایند ."⁸¹

این روزنامه در مواردی حتی تجار منطقۀ خمسه را به باد انتقاد می‌گیرد و اعتراض خود را اینگونه مطرح می‌کند "ما هر نمره از نمرات پروین عصاره یک رشته اقتصادی عملی را به خوانندگان جریده تزریق نموده بدبختانه تا به امروزه هیچ نوع اثر و تأثیری ندیده نمی‌دانیم بدن‌های اهالی محل از چه خونی ریخته و ساخته شده است. علت‌العلل فقر فعلی را آشکار کرده‌ایم، راه موفقیت به غنای بالقوه را نشان داده‌ایم کار را ههجی کرده‌ایم. اقسام کار را وضوحاً و مشروحاً نوشته‌ایم علت انحصار تجارت را گفته‌ایم طریق تجارت امروزه را ارائه داده‌ایم با این حال باز همان آش است همان کاسه . . . . به هر حال امیدواریم بعد از سه ماه چکش به سندان سرد کوبیدن جزء و کل قضایای ضروری حیاتی را به تجار تزریق نمودن آقایان تجار خمسه تکانی به خود داده، فکری به حال خود نموده و یا اینکه ما را از ما به اطمینان خودشان مستحضر فرمایند."⁹¹

روزنامۀ پروین خمسه یک روزنامۀ خبری می‌باشد که بدون جانبداری، اقدام به انعکاس اخبار مختلف کرده و مطالبی از شهرهای ایران، ممالک خارجه و قسمتی به نام اخبار وقایع محلی [زنجان] را منتشر می‌نمود که جهت آشنایی خوانندگان با نوع نگارش این مطالب از هرکدام نمونه‌ای ذکر می‌گردد:

اخبار داخله: تأسیس موسسۀ انسان شناسی ایران

"وزارت معارف برای جمع آوری اطلاعات دقیق و اسناد مربوط به اقوامی که در کشور ایران ساکن بوده و هستند و تحقیق کیفیت زندگانی مادی و معنوی ایرانیان گذشته و حال موسسه‌ای به نام انسان شناسی ایران تأسیس نموده. این موسسه دارای دو شعبه به نام انسان شناسی طبیعی و شعبه انسان شناسی اجتماعی خواهد بود. مطابق اساسنامه موسسه مذکور، ضمن 7 ماده به تصویب رسیده است در موقع مقتضی به نشر مجله رسالت مربوط به عملیات و اکتشافات و سایر امور راجع به این موسسه اقدام خواهد شد و ضمناً برای خرید اشیاء برای تأسیس موزه و مخارج این موسسه در سال، اعتبار کافی در بودجه وزارت معارف منظور خواهد گردید. موسسۀ انسان شناسی ایران با دانشکده ادبیات (شعبه تاریخ و جغرافیا) در هر موقع توحید مساعی نموده و ممکن است استادان فنون مربوطه به عضویت علمی آن انتخاب شوند."²⁰

اخبار ممالک خارجه: لغو عناوین در ترکیه

"چند روز قبل آژانس پارس خبر لغو عناوین را در مملکت ترکیه داد و ضمناً اطلاع داده بود که به موجب این

تصمیم رئیس‌جمهور ترکیه من بعد به نام کمال آتاتورک نامیده خواهد شد. اطلاعات دیگری هم راجع به این موضوع رسیده است ذیلاً درج می‌کنیم.

در این اواخر مجلس کبیر ملی ترکیه، جلسۀ مهمی تشکیل داده بود در این جلسه تصمیم وضع نام آتاتورک یا (پدر ملت) برای رئیس‌جمهور ترکیه به اتفاق آراء تصویب و سپس لایحه قانونی ذیل راجع به لغو عناوین اجتماعی و وضع نام فامیلی تصویب شد.

ماده اول – عناوین از قبیل آقا، حاجی حافظ هوکا، ملا، افندی، بیک، بیک افندی پاشا، خانم، خانم افندی و حضرت‌لوی فسخ می‌شود. اتباع ترکیه زن و مرد در پیشگاه قانون و در مکاتیب رسمی فقط به نام خوانده خواهند شد .

ماده دوم – رتبه‌های اجتماعی و مدال‌ها و القاب لغو می‌گردد و استعمال القاب و تزئینات مزبوره قدغن است. اتباع ترکیه حق استعمال مدال خارجی ندارند.

ماده سوم – رتبه‌های نظامی (موزیر) های ارض و هوایی به نام مارشال خوانده خواهند شد." ¹²

اخبار محلی : ورود دکتر پیکارد به زنجان

" در تاریخ 31 مرداد ماه آقای دکتر (پیکارد) رئیس مریض‌خانۀ آمریکایی به زنجان وارد شده و بر حسب خواهش ریاست مریض‌خانه ملی زنجان به مریض‌خانه تشریف آورده مدت سه ساعت توقف فرموده و تمام مریض‌های مریض‌خانه را به دکتر مشارالیه معرفی و عملیاتی که شده بود تماماً بازدید نمود و شش نفر از مرضای را مرخص فرمودند و یک نفر غلامعلی‌خان نام موثق خلوت حکیمی را برای برداشتن عکس(بارانکس) و تحویل به مریض‌خانۀ آمریکایی خود رئیس مریض‌خانه ملی زنجان به طهران برده و دکتر مزبور نیز به طرف تبریز حرکت نموده‌اند.

بر حسب تقاضای رئیس مریض‌خانه ملی دکتر مزبور که در 11 شهریور از تبریز مراجعت می‌نماید بیست و چهار ساعت در زنجان توقف خواهند کرد اشخاصی که مایل باشند در روز معینه در مریض‌خانه ملی به دکتر (پیکارد) مراجعه نمایند."²²

پروین خمسه با عمر شش سالۀ خود طولانی‌ترین عمر مطبوعاتی را در مطبوعات قبل از انقلاب به خود اختصاص داده است.³²این روزنامه در یکی از بحرانی‌ترین مقاطع دیکتاتوری تاریخ ایران یعنی درست زمانی که رضا شاه پهلوی در آذر 1304 شمسی به تخت سلطنت نشست پا به عرصه نهاده. رضا شاه قبلاً مقدمات کار را از این نظر به نحو اکمل آماده نموده بود و مخالفین را از میان برداشته و رعب و وحشت و ترس را در دل‌ها جای داده بود. همچنین رفتار دولت در آغاز تغییر سلطنت و حتی تا چند سال بعد نسبت به جراید موافق، چندان شدید و خشونت‌آمیز نبود. ولی اطرافیان شاه کم کم وی را نسبت به جراید بدبین نمودند، به قسمی که در سال 1310 شمسی بیش از تعداد معینی روزنامه در تهران و شهرستان‌ها منتشر نمی‌شد. در دورۀ رضاشاه شهربانی کاملاً در مندرجات جراید نظارت داشت و مدیران جراید حق نشر هیچ گونه مطلبی را بدون اجازۀ شهربانی نداشتند. در این دوره تنها روزنامه‌هایی می‌توانستند به انتشار خود ادامه دهند که اولاً بر خلاف نظر دولت و شخص شاه کوچک‌ترین چیزی در روزنامه خود ننویسند و ثانیاً در رفتار و اعمال خود کمال احتیاط و مواظبت را نموده که مبادا شهربانی نسبت به آنان بدبین نگردد.

احتمالاً عمر شش سالۀ پروین خمسه هم می‌تواند به دلیل رعایت ضوابط و قوانین سخت در دورۀ پهلوی اول باشد. به طوری که در اکثر شماره‌های این روزنامه شاهد نوعی تعریف و تمجید از شخص رضاشاه و اقدامات او هستیم. به عنوان مثال در شمارۀ 24 آمده است " پادشاهی که ما در ودایع ذاتی و الهی آن بحث می‌کنیم نه پادشاهان خود‌خواه تن‌پرور سابق ایران است که به پدری بلکه ناپدری هم اطلاق نمی‌شود، بلکه مقصود ما اعلیحضرت شاهنشاه امروز ایران که برای سعادت حالی و مثالی ملت و مملکت خودشان راحتی را بر خود حرام کرده بالاترین ایده‌آلشان ترقی و تعالی ملت و مملکت است و بس "⁴² یا در تعریف از اقدامات رضاشاه در شمارۀ 354 با موضوع اصلاحات آمده است"وضعیات مملکتی دورۀ اعلیحضرت پهلوی را با سابق مقایسه بکنیم از هر بابت تغییرات عمده در ایران و ایرانی پیدا شده است که همگی به خلاف انتظار ما ها و سایرین بوده است. هر یک از غربایی که سابق به ایران آمده وضعیات ایران و ایرانی را دیده‌اند هرگاه حالیه به این مملکت آمده اوضاع زندگی ایرانی امروز را ببینند مسلماً به تعجب و حیرتشان افزوده می‌گردد. چه کسی تصور می‌کرد مملکتی که از هر بابت محتاج به خارجه بوده از اغتشاش و نا امنی احدی آسایش نداشته قدرت و عظمت اسم بی مسمایی بوده با این حال از برکت وجود یک نفر هادی ناجی سرپرست کلیه آنها از میان رفته دولت دارای قوت و قدرت کافی گردیده راه‌ها تعمیر شده اهالی زندگی شرافتمندانه می‌نمایند ... چه سان می‌توانیم شکر این نعمت را به جا بیاوریم که در اقصی بلاد مملکت همه کس همه نوع اطمینان پیدا کرده و در هر جا امنیت و آسایش برقرار گردیده و خرابه‌ها آبادی پیدا نموده همه کس به هستی و دارایی خود اطمینان پیدا نموده ... در ترقیات امروزه ایران عامل مهم یک نفر است که همه کارها را مستقیم و غیر مستقیم انجام داده و همه مفاسد را مرتفع فرموده است چنانچه در مقابل قدامات حیات بخش دولتی، اهالی هم وظیفه خود را شناخته عمل می‌کردند یقیناً ترقیات ایران بیشتر گردیده. مملکت‌هایی که به اوج عزت رسیده انگشت نمای ملل گشته‌اند یک­ یک به وظیفه ملیت خود عمل و حتی‌المقدور احتیاجات خودشان را رفع نموده به مقامات عالیه حاضره نایل گشته‌اند. در مملکت ما هر ترقی و هر تعالی اخیراً پیدا شده کلیه اقدامات دولت و به خصوص سلطنت عظمی بوده است ... "⁵²

آخرین شمارۀ روزنامۀ پروین خمسه که توسط نگارنده دیده شد، شمارۀ 506 است که در تاریخ 29 آذر ماه 1315 شمسی مطابق با پنجم شوال 1355 در دو صفحه به چاپ رسیده و به مسائلی چون تأسیس کارخانه آرد زنجان، اعلام حکومت نظامی در چین، قطع شدن جنگ در مادرید و اعلان ثبت اسناد و املاک زنجان می‌پردازد. دربارۀ تعطیلی و چاپ نشدن روزنامۀ خمسه اطلاعی در دست نیست، اما شاید بتوان علت آن را مرگ ناصرالمله، مدیر مسئول روزنامه فوق دانست.

در یک نتیجه‌گیری از روزنامۀ پروین خمسه می‌توان گفت که پروین خمسه در شمار یکی از روزنامه‌های مستقل به حساب می‌آمده و به هیچ حزب و یا گروهی وابستگی نداشته و از روزنامه‌های موفق شهر زنجان محسوب می‌شود. این روزنامه غالباً حاوی وقایع شهری و اصلاحات و اقدامات اولیای امور در سال‌های 1309 تا 1315 می‌باشد و جریان‌های سیاسی استان و تغییرات اجتماعی و اصلاحات انجام شده را در اکثر شماره‌های خود منعکس نموده است. ویژگی روزنامۀ پروین خمسه در وهلۀ اول کامل بودن آن است، زیرا شماره‌های این روزنامه از شماره 1 تا 506 موجود می‌باشد. ویژگی دیگر آن سبک نویسندگی ساده و روان آن است. همچنین از نظر وقوف بر مسائل اجتماعی، سیاسی و تاریخی اخبار آن از نشریات نفیس عهد پهلوی اول به شمار می‌آید. این روزنامه در سال اول دارای 120 شماره، سال دوم 83 شماره، سال سوم 83 شماره، سال چهارم 76 شماره، سال پنجم 79 شماره، سال ششم 65 شماره، و تا تاریخ یکشنبه 29 آذرماه 1315 مطابق پنجم شوال 1355 هجری قمری جمعاً دارای 506 شماره می‌باشد که این شماره‌ها قابل مشاهده و بررسی است.

پی نوشت:

1- صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، اصفهان، کمال، چاپ دوم، 1364، جلد 4، ص 250.

2- قشمی، علی، تاریخ مطبوعات زنجان، تهران، نیکان، 1382، ص 23. نگاه کنید به برزین، مسعود، شناسنامه مطبوعات ایران از 1215 تا 1375 شمسی، تهران، بهجت، 1371، ص 108.

3- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 1، سال اول، 19/12/1309، ص1.

4- صدر هاشمی، محمد، تاریخ جراید و مجلات ایران، جلد 2، ص 67.

5- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 15، سال اول، 08/02/1310، ص 3.

6- در پروین خمسه آمده است: توماس کارلیل مورخ و نویسنده معروف در سنه 1795 در قریه کلوان از ناحیه اسکاتلند متولد گردیده وی تألیفات مهمه در عالم علم و ادب یادگار گذارده است. این مرد بزرگ مسیحی منصفی است که به حقایق اسلام کاملاً پی برده و شروع به حقیقت گویی و حقیقت نویسی کرده است .

7- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 1، سال اول، 19/ 12/1309، ص 2.

8- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 58، سال اول، 28/ 5/1310، ص 2.

9- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 119، سال اول، 24/ 12/1310، ص 1.

10- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 305، سال چهارم، 21/1/1313، ص 2.

11- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 8، سال اول، 21/1/1310، ص 1.

12- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 9، سال اول، 23/1/1310، ص 3.

13- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 11، سال اول، 29/1/1310، ص 1.

14- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 167، سال دوم، 13/6/1311، ص 2.

15- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 504، سال چهارم، 11/ 9/1315، ص 2.

16 - روزنامۀ پروین خمسه، شماره 8، سال اول، 21/1/1310، ص 2.

17 - روزنامۀ پروین خمسه، شماره 2، سال اول، 22/ 12/1309 ، ص 1.

18- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 165، سال سوم، 5/ 6/1311 ، ص 1.

19- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 18، سال اول، 19/ 2/1310، ص 1.

20- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 469، سال ششم، 2/3/1310، ص 1.

21- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 361، سال پنجم، 01/10/1313، ص1.

22- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 166، سال سوم، 8/6/1311، ص 2.

23- قشمی، علی، تاریخ مطبوعات زنجان، ص 16.

24- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 24، سال اول، 2/3/1310، ص 1.

25- روزنامۀ پروین خمسه، شماره 354، سال چهارم، 21/ 8/1313، ص 1.                                                        

^[1]. کارشناس ارشد تاریخ

منیع: مطبوعات بهارستان شماره 2