وبلاگ گردشگری ایران

/**/

 

 

 

 قنات (هشتمین عجائب جهانی) اختراعی بکر و ماندگار از سوی مقنیان ایرانی

 

 

(روایت است اگر قناتی کورگردد (اب قنات به هردلیلی قطع شود) قنات به مدت چهل سال منتظر نجات می ماند در غیر این صورت بعد از گذشت چهل سال بیرون اوردن اب قنات با مشکل مواجه می شود و هر اقدام دیگری بی اثر می باشد (نقل ازپیرمرد هشتاد ساله) محتملا این مساله جنبه علمی نیز دارد.)

 

 

احداث رشته قنات (وقفي) حاجي عبدالحسين تاجرزنجانی موسوم به قنات«سرچشمه زنجان» توسط حاج عبدالحسین خطیبی  و وقف عام آن جهت رفاه ساکنان زنجان

 

 

.....در سال 1288 هجري قمري درشهر زنجان قحطي و خشكسالي اتفاق افتاد و به  همین مناسبت سال مذکور به سال مجاعه معروف شد...... بر اثر این اتفاق ناگوار، تعداد انبوهی از مردم  ولایت خمسه زنجان به لحاظ عدم بارشهای فصلی، كمبود آب و آلودگي‌ها وامراض عدیده و به ويژه بيماري وبا ازبین رفتند. مردم ولایت از حاج عبدالحسين تاجر مشهور و ثروتمند شهرکه ازبانيان خير شهري محسوب می شد تقاضاي مساعدت و چاره انديشي كردند و او با تقبل هزينه دستور حفر قنات سرچشمه را صادرنمود و در سال 1294 هجري قمري اين قنات را وقف (عام) كرد. حاجي عبدالحسين تاجرزنجانی در سال 1300 هجري قمري پس از 85 سال عمر پر بركت و فعالیتهای عام المنفعه دعوت حق را لبيك گفت و در قبرستان قديمي(پائین) شهر زنجان به خاک سپرده شد.

....این قنات تاریخی به عنوان بزرگترین قنات شهردردهه های گذشته، درنبود سیستم لوله کشی آب در زنجان به منظور تأمين آب اهالی شهر حفرگردیده بود و از ميزان آب‌دهي بسیار بالايي برخوردار و داراي مظاهر متعددي درخاستگاه اولیه بوده است. بااستنادبرمفاد وبازخوانی اساس وقف نامه سرچشمه، واقف(تاجرزنجانی) آب قنات مذکور را به 8 شعبه تقسيم بندي نموده و براي هر شعبه مصرف خاصي را اعلام كرده بود. ......اب قنات سرچشمه  از كوه‌هاي شرقي و شمال شرقي منطقه بناب سرچشمه گرفته و آب آشاميدني و كشاورزي اهالي شهرزنجان را تأمين مي‌كرده‌است. مظهر اصلي آن در محله شكرالله ميرزا (سرچشمه) قرار داشته و آب مورد نياز، عمارتهای ذوالفقاري، دارايي و اكثر آب انبارهاي شهر از اين قنات کهن تأمين مي‌شده است....

 

 

                                                                                                                فرج الله داودی

/**/

سندی از دوره ی قاجار

  

 

نویسندگان: پرستو قاسمی اندرود

بهمن خطیبی (صاحب سند)

چکیده:

 

 

 

این وقف نامه که از اسناد تاریخی به شمار میرود، سندی است به خط شکسته نستعلیق، با مرکّب مشکی بر روی کاغذ کاهی رنگ به ابعاد 33×43 سانتیمتر، که به سال 1294 هـ. ق در دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار، برای تعیین وضعیت وقفی «قنات سرچشمه» ـ که بزرگترین و مهم ترین قنات زنجان است ـ نگاشته شده است. این قنات 33 حلقه چاه دایر و 141 حلقه چاه بایر داشته و مبدأ آن در اراضی قریه دیزج، و مظهر آن در داخل شهر، محله معروف به «شکرالله میرزا» بوده است. سند مذکور در 36 سطر نوشته شده و 26 نفر شاهد بر آن مهر زدهاند. پشت سند هم مهر عبدالحسین که بانی و صاحب قنات بوده است دیده می شود. با توجه به وقف نامه موجود، حاج عبدالحسین، شش دانگ قنات مشهور به «قنات سرچشمه» را وقف برمصارف معینه (عام) کرده است.

 

 

تعریف قنات:

 

درباره ریشه «قنات» در میان لغت شناسان اختلاف نظر وجود دارد. برخی این واژه را در اصل واژهای فارسی می دانند. آن ها لغت قنات را ماخوذ از لغت «کنه» به معنای کندن می دانند. در ایران و سایر کشورهای اسلامی جهان، برای قنات بیش از 27 اسم وجود دارد؛ یا به عبارت دیگر، برای نامیدن این نوع شیوه استحصال آب، 27 اصطلاح به کار برده شده است. این اسامی در جنوب غربی آسیا عبارتند از: قونات، کانات، قنات، کاریز، کهریز، کارزس و...

 

 همه این نامها به تونل هایی افقی گفته می شود که در مخروط افکنه ها، آب زیرزمینی رامی کشد و بدون پمپ و وسیله دیگری آن را به سطح زمین آورده، قابل استفاده می کند. تعریف بهتر قنات عبارت است از مجموعه ای از چند میله چاه و یک کوره زیرزمینی که با شیبی کمتر از شیب سطح زمین، آب موجود در لایه های آبدار مناطق مرتفع زمین را به کمک نیروی ثقل و بدون کاربرد نیروی کشش و هیچ نوع انرژی الکتریکی یا حرارتی با جریان طبیعی جمع آوری می کند و به نقاط پست تر می رساند. در واقع قنات را می توان نوعی زهکش زیرزمینی دانست که آب جمع آوری شده توسط این زهکش به سطح زمین آورده می شود و به مصرف آبیاری و شرب می رسد (1)

 

قناتهای شهر زنجان:

 

از دوران ناصرالدین شاه تاکنون، آخرین آب های جاری شهر زنجان که به صورت نوبتی مورد استفاده محلات قرار می گرفته است عبارتند از:

 

1.     قنات حاجی میر بهاءالدین(زنگانی)

 

2. قنات حاج یوسف(شعیبی)

 

3.     قنات حاجی عبدالحسین تاجرزنجانی موسوم به قنات سرچشمه

 

4.  قنات قیز قید(قالاسی)

 

 

 همه این قناتها از سلسله کوه های شرقی و شمال شرقی که حدود 30 الی 40 کیلومتری زنجان واقع شده اند شروع شده، آب کشاورزی و آشامیدنی را تأمین می کرده اند.

 

متن وقف نامه

 

بسم الله الرحمن الرحیم

 

هو الواقف علی الضمائر

 

  بعد الحمد و الصلوه                   منظور از نگارش این کلمات شرعیه المضامین آنکه چون وقف از جمله باقیات صالحات و ثواب آن علی الاستمرار عاید واقف عالیدرجات بوده و هست، خصوص وقف عقارات(2) و اجرای قنوات  که از جمله صدقات جاریه و ثواب آن عام است، ملاحظهً لهذه المراتب، توفیق ربانی و سعادت حضرت سبحانی شامل حال توفیقمآل عمده الأعاظم و الأقران، فخر الأماجد و الأعیان، سلاله دودمان نجابت اشرف الحاجّ و المعتمرین الحاج عبدالحسین تاجر زنجانی (3) وفّقه الله تعالی گردیده، وقف مؤبّد شرعی و حبس مخلّد اسلامی نمود جمیع حقوق احداثی خود را از قنات مشهوره به قنات سرچشمه، واقعه در شهر زنجان بر قاطبه (4) مسلمین و عامه مومنینِ سکنه زنجان از مؤمنین و مؤمنات و عابرین سبیل و عامه مخلوقات، نسلاً بعد نسل إلی أن یَرِثَ اللهُ الأرضَ وَ مَن علیها که بقدر الکفاف و الحاجه شرب و استعمال نمایند؛ و ثواب آن را محضاً لله هبه و عطیه نمود مِن لَدُن آدمَ علیه الاسلام انقراض العالَم، به کافّه متدینین و موحدین و مسلمین که بر شریعت حقه بوده و رفته اند و بعد از این در شریعت حضرت خاتم النبیین صلی الله علیه واله و طریقت ائمه معصومین ـ صلوات الله علیهم أجمعین إلی یوم الدین بوده و خواهند بود؛ و قرارداد آب مزبور در هر عصری از اعصار منشعب شعب هست کافه بوده و خواهند بود. از قراری که تفصیل داده شود، از آن قرار معمول شود؛ و از شعب هشتگانه در هیچ عصری از اعصار تخلف و تجاوز ننمایند؛ و هر کس در هر زمان بخواهد قولاً و فعلاً از مقتضای ما وقَّعَه الواقف نماید ، اِثم و مخالفت شریعت نموده، اذن استعمال و حق الشرب از آب مزبور ندارد؛ و تقسیم شعب هشت گانه از قرار تفصیل ذیل است:

 

 

شعبه اولی در جنب برج بدن طرف شرقی که منتهی الیه برجهای دروازه رشت است و بالای آن سیلابی است که ممتده می شود الی خندق کهنه، تا منتهی شود به باغ حاجی داداش قوزانی (5)، ساکن زنجان؛ و بالای سیلاب مزبور به هیچ وجه من الوجوه حق الشرب و استعمال ندارند. چنانچه آب را از بالای سیلاب ببرند غرس اشجار و تصرفی نمایند به لعن خدا و رسول صل الله علیه واله گرفتار شوند که این شعبه آب مختص تحت سیلاب است نه بالای سیلاب.

 

شعبه ثانیه فیمابین همین برج بدن و محل قورخانه (6) که معروف است. سادات کلهرود جهت استعمال، از آن شعبه آب به خانه های خودشان می برند تا منتهی شود به محاذی (7) امامزاده واجب التعظیم امامزاده ابراهیم و از آن حدود باز داخل شعبه برج بدن می شود.

 

شعبه ثالثه از وسط جای قورخانه که جهت استعمال منشعب شده تا منتهی شود به حمام کوچک فراشباشی.

 

شعبه رابعه محاذی امامزاده جدید (8)طرف غربی دروازه رشت الی مشهوره به تکیه میر کریمخان تا منتهی شود به میدان مرسل الی منتهی إلیه شهر.

 

 شعبه خامسه آب انبار احداثی حاجی زمان تا منتهی شود به تکیه اسدالله بیک جهت شرب و استعمال فقط است.

 

شعبه سادسه دهنه سرچشمه (9) در جنب باغ حکومتی و عمارات دیوانی واقع است و آب اغلب شهر از آنجا منشعب می شود و باغچه و عمارات شهر از آنجا مشروب می شود که عمده همین شعبه است.

 

شعبه سابعه بیرون قلعه (10) و دروازه ارک بعد از غسالخانه احداثی علی اکبر خان فراشباشی منشعب می شود تا منتهی شود به قلعهچه حاجی میرزا معصوم الی قنات توپ آقاجی.

 

شعبه ثامنه از راه طاحونه احداثی که چهار دانگ ونیم ان بعقد مصالحه منتقل به چهارنفراولاد ذکور(11) (مهرباسجع عبدالحسین) واقف مزبور است الی حد مالدره سی و اراضی محاذی کشکان و والارود هر قدر آب بگیرد

 

 و خودِ واقف تحجیر و حیازت نموده و تا بیست جریب (12) به هر خانواری مجاناً و بلاعوض اذن تصرف و تملک داده، و به حدود آن اشاره خواهد شد؛ و خود واقف معین و مشخص نموده و همه آن ها در صورت کفاف شهر و فاضل آب است. جهت توضیح اشاره شد. و از ابتدای قوس الی آخر حَمَل که پنج ماه تمام است زیاده از قدر کافیه مشروبی شهر، فاضل ِآب باغچهها و خانهها که اهل شهر آن وقت محتاج آب نیستند و باعث خرابی خانه ها و محلات است مختص طاحونه احداثیِ واقف موفق است؛ و کسی تسلط مزاحمت و ممانعت در مدت معینه ندارد. بعد ذا، واقف مُعزی الیه، در ثانی وقف مؤبّد شرعی نمود تمامی سه دانگ از شش دانگ دو حجره طاحونه احداثی خود را از هر یک یکدانگ و نیم، که ثلث منافع آن هر ساله صرف قنات سرچشمه باشد:

 

 اول نو کندن، بعد لاروبکاری؛ و منافع یک ثلث باقی هم صرف چراغ و حصیر مساجد زنجان، مسجد جناب حاجی میرزا ابوالقاسم مرحوم=، مسجد آقا سید جلیل مظلوم زمستانی و تابستانی، مسجد حسینیه، مسجد محله، مسجد زینبیه مشهور به مسجد آخوند سید علی اکبر، مسجد نصرالله خان، مسجد جناب آخوند ملا علی مرحوم طاب ثراه.

مسجد ملا رحیم باشد از قرار تفصیل فوق. این ها بعد از وضع طاحونه است بقدر الحصّه. صیغه وقف علی ما قُرِّر فی الشرع الأنور جاری و واقع گردید؛  و منافع یک ثلث که صرف چراغ و حصیر است دو ثلث از برای حصیر مساجد معین است و یک ثلث از برای روغن چراغ. جهت توضیح اشاره شد. و حدود اربعه اراضی که واقفِ موفق حیازت نموده از نهر آسیاب احداثی خود از قرار تفصیل است که قلمی می شود: جنوبیتاً جاده تبریز تا منتهی شود به رودخانه قریه همایون (13)، و شمالیاً بالای دهنه و آبگیر قنوات شورجه متعلقیِ سرکار مقرب الخاقان مظفر الملک (14) و پاشاخان سرتیپ (15) وقعات ورثه مرحومین کربلایی ابوطالب و حاجی زمان، که جمعاً سه رشته قنات است؛ به علاوه از بالای دهنه قنوات مزبوره موازی هشتصد ذرع (16) طولاً مساحت شود به سمت شمالی طرف صحرا؛ و گویا آن چه مستثنی است آبگیرقنوات مزبوره است از دهنه نهر سه رشته قنات منفصله و سایر قنوات شورجه که مال مالک قنوات مزبوره است، دخل به حیازت واقف معظّم له ندارد؛ شرقیاً از نهر احداثی خود واقف منتهی شود به مقبره جناب رضوان متعال که مرحوم مغفور میرزاعلی الله مقامه الشریف و قبرستان، و از آنجا منتهی شود به جاده تبریز؛ غربیاً منتهی شود به رودخانه قریه همایون که معروف به سیلاب همایون است.

 

فکان ذلک وقوعاً و تحریراً فی خامس شهر جمادی الثانی من شهور سنه هزار و دویست و نود و چهار هجری، علی ما حرر ... و التحیه مطابق با سال اود ئیل (17)سنه 1294.

 

 فا سَمِه فإنّما إِئمُهُ علی الذین بیدّلونه فمن بَدَّلَهُ بَعدِاسمعه وقفاً عاما ًصحیحاً شرعیاً و السلام علی من اتبع الهدی و نهی عن الهدی چون حدّ شمالی درست مشروح شود، مجدداً من باب التوضیح نگارش می شود: باید منتهی شود در سمت غربی لسیلاب جارچی، و از آنجا رو به پایین که سمت جنوب است می آید و منتهی می شود به جاده قریه سارمساقلو (18)، و از تحت جاده میرود و به مغرب منتهی می شود به سیلاب همایون. حُرِّر ذلک فی تاریخ الفوق، سنه اود ئیل شهر جمادی الثانیه 1294.

 

هامش سند:

 

1. اعترف الواقف المعظم لدی الأحقر. [مهر:] «و رفعناه مکاناً علیّاً».

 

 2. ابن مرحوم حاجی ابراهیم. [مهر:] «هو الوهّاب».

 

 3. قد اعترف الواقف الموفق بما نمی الی جنابه لدی الاقل ومراعاه الاحتیاط صالحت منافع...... الی عالم یحدثه الواقف ...... من قبل حجه الاسلام الحاج السید حسین کوه کمرهای ـ سلّمه الله ـ علی المبلغ المعلوم بینی و بینه، و أن یصرف المبلغ المزبور بمستحقه فی الاول من ذیحجه الحرام سنه 1294. [مهر:] «هو العلیّ الأکبر1243».

 

 

4. حاجی شعبان. [مهر:] «شعبان».

 

5. ابن مرحوم مشهدی. [مهر:] «عبده الرّاجی خداویردی».

 

6. ابن مرحوم حاجی علی اصغر به تاریخ 14 شهر جمادی الثانی 1294.

 

7. قد اعترف الواقف المؤیَّد الموفق ـ زاد الله توفیقاتِه ـ بتمام ما رُقِّمَ. حَرّره محمد حسن التفرشی ابن مرحوم المیرزا عبد العظیم (نَوّر اللهُ مَضجَعَه) [مهر:] «عبده الراجی محمدحسن».

 

8. عالی جاه عمده الاعیان و الاشراف الحاج حاجی عبد الحسین اقرار و اعتراف بر مضمون متن نمودند. حرره علی ساکن زنجان [مهر:] «یا علی أدرکنی».

 

9. بسم الله تبارک اسمه. و إن الإنسان اذا مات ینقطع أمله و عمله إلا من ثلاث: ولد صالح یدعوا له و علم انتفع به بعد موته و صدقه جاریه خیرها و یعم نفعها، شملت التوفیقات الإلهیه. ..الواقف المسطور. فوقف تقربا الی الله تعالی ذلک احدثه علی من سطر من المسلمین لمن و جعل التولیه یسطر تقبل الله منه الباقیه الصالحه و الباقیات الصالحات خیرٌ عند ربک ثواباً و خیرٌ أمَلاً. و اعترف الواقف بکافّه ما سطر لَدَیَّ، و أنا أدعو الله أن یحفظ أهالی بلدنا و مَن یَلحَقُهم من ذُریّاتهم عن مخالفته. حرّره العبد الواثقُ ربَّه العظیم فی 13 شهر جمادی الثانی من سنه 1294. [مهر:] «ابوالمکارم الموسوی» (19)

 

10. قد اعترف الواقف المؤیَّد بتوفیق الله سبحانه ..... من البدو إلی الختم لَدَیَّ فی12 شهر جمادی الثانی 1294 [مهر:] «صَلِّ علی محمد».

 

11. قد اعترف الواقف ـ وفَّقه الله لِما یُحبُّ و یَرضی ـ بمضمون الکتاب عن اشک والارتیاب من المبدء والمآب لدی الداعی دام دوله العلیه فی 19 شهر صفر المظفر من سنه 1295. [مهر:] «یا خلیل الله».

 

 12. قد اعترف الواقف الموفّق بما فیه لدی الأحقر. حرّره أقلّ السادات. [مهر:] «محمدمهدی الحسینی»؛ «محسن ابن باقر الموسوی» (20)

 

 13. أنا من الشاهدین [مهر ناخوانا].

 

 14. قد اعترف الواقف الموفق به جمیع ما نمی الیه فی الورقه متناوبا مشار الیه بیده الفانیه فی 11 شهر جمادی الثانی من الشهور سنه 1294. [مهر:] «عبده عماد الدین الحسینی».

 

15. بسم الله الرحمن الرحیم. قد اعترف بحذافیر ما سُطر فیه ..... ذیقعده الحرام سنه 1294. [مهر:] «حسین علی ابن رجبعلی».

 

 16. قد اعترف الواقف الموفّق المکرّم لجمیع ما رقم فی الورقه متناً فی 12 شهر جمادی الثانی 1294. [مهر:] «فتّاح ابن اسمعیل الحسینی».

 

 17. توضیح آنکه تولیت قنات با فرزند عزیز آقا عبد الجلیل با اولاد ارشد او نسلاً بعد نسل و بطناً بعد بطن. [مهر:] «و رفعناه مکاناً علیّاً».

 

 18. قد أقرّ الحاج المعظم له الواقف بوقوع ما صدر عنه من البدو الی الشهاده لدی الأقل فی 12 جمادی الثانی 1294 [مهر:] «فتح الله الموسوی».

 

 19. هو. ما سُطر فی الورقه مقرون بالصحه و الصواب، و اعترف الواقف. حرّره فی ثالث عشر شهر جمادی الثانی سنه 1294. [مهر:] «ابوطالب الموسوی»17.

 

 20. قد اعترف بالمصالحه فی ثالث عشر لدی جمادی الثانی (21)

 

 21. اعترف الواقف الموفّق المؤیّد بحد ما فی الورقه لدی العبد الأقل فی عاشر شهر جمادی الأخری من الشهور المعظم سنه 1294. [مهر:] «نصر الله ابن محمدرحیم»؛(22) «لطف الله» (23)

 

22. هو الله تعالی شأنه. قد اعترف الحاج المعظم المکرم بکل ما فی الورقه من البدایه إلی الشهاده بالوقف و الشرط و سایر ما کان لدیّ فی یوم الجمعه العاشر من جمادی الأخری من سنه 1294. [مهر:] «الواثق بالله الغنیّ عبدُه حسن ابن علی».

 

 23. هو. اعترف الحاجّ و المعتمر الواقف بوفق المستطر بما فی تلک الورقه من بدو الی التاریخ المرقوم بین یدی الأقل الفانی. [مهر:] «المتوکل علی الله إسمعیل الحسینی.

 

24. [مهر:] «عبدالحسین».

 

تاریخچه خاندان خطیبی های زنجان

 

یکی از خاندان های دیرین زنجان طایفه خطیبی ها هستند. بر اساس اسناد و مدارک موجود، نسل خطیبی ها از تیره خالدیان قریش است که از بدو ورود اسلام وارد ایران شده اند و قرنهای متمادی موطن اصلی آن ها شهرهای نیشابور، مرو و شیراز بوده است. آنان از اوایل قرن پنجم به منطقه قزوین و زنجان نقل مکان می کنند. در قرن هفتم دو صاحب مقام از این خاندان برخاسته اند: 1- صدر الدین احمد ابن عبدالرزاق معروف به «صدر جهان» که چهار سال صدراعظم ایلخانیان بود. 2-قطب الدین احمد ابن عبدالرزاق معروف به «قطب جهان» که قاضی القضات ممالک اسلامی بود. پس از تغییر و تحولات اجتماعی و سیاسی، باز هم از این سلسله فردی به نام میرزا عبدالحسین ملاباشی(24) بپاخاست که در زمان شاه طهماسب دوم (1148ـ 1135ق) آخرین ملاباشی شاهان صفوی بود. وی در سال 1148ق در دشت مغان به سبب اعتراض به اصلاحات مذهبی نادرشاه و تغییر سلطنت از صفویه به افشاریه، به دستور وی کشته شد. مرحوم آغا بزرگ تهرانی در طبقات اعلام شیعه (25) او را جزء شهدای قرن 12 هجری ذکر کرده است. پس از شهادت عبدالحسین ملاباشی، به لحاظ اختناق موجود در زمان نادر، فرزندان ملاباشی مجدداً از اصفهان به موطن اصلی خود منطقه زنجان بازگشتند.

 

 اولین فرد از اولاد میرزا عبدالحسین ملاباشی که به زنجان آمده است فردی به نام حاج میرزا عرب بوده که ابتدا ساکن سلطانیه (26) شده است. سپس فرزندانش به زنجان نقل مکان میکنند. محل استقرار اولیه آنان در محله نصرالله خان، در قسمت شمال شرقیِ مسجد و مدرسه نصرالله خان بوده که در حال حاضر قسمتی از آن در خیابان فعلی زینبیه واقع شده است.

 

حاج میرزا عرب فرزندی به نام حاج جلال داشته که روستای دهجلال خدابنده چون سهم الارث ایشان بوده، به نام او نامگذاری می شود؛ چرا که حاج میرزا عرب شماری از روستاهای سلطانیه و خدابنده را خریداری کرده بود.

 

حاج میرزا عرب قبل از کوچ به زنجان به تجارت اشتغال داشته و در مسیر اصفهان به آسیای صغیر تجارت می کرد. حاج جلال نیز فرزندی داشته به نام حاج میرزا که در اسناد و نامه های موجود آن زمان به حاج میرزای زنجانی معروف بوده است. حتماً او نیز برادرانی داشته که در حال حاضر از آن ها اطلاعی در دست نیست.

 

 بر اساس تحقیقات نگارنده تاکنون، حاج میرزای زنجانی دارای پنج پسر به نامهای حاج عبدالحسین، میرزا ابراهیم خان مظفر الدوله، حاج زین العابدین، حاج مهدیقلی و رضاقلی بوده است که هر کدام از این فرزندان نیز اکنون در زنجان صاحب نسل هستند. فعلاً نوادگان حاج عبدالحسین و حاج مهدیقلیِ مرحوم، دارای نام خانوادگی «خطیبی» هستند. نام خانوادگی فرزندان میرزا ابراهیم خان مظفر الدوله، «مظفری» است و نوادگان رضاقلی مرحوم نیز به «خطیبلو» مشتهر هستند. هر چند بر اساس نقل قولهای متعدد، این خانواده پیش از انتخاب نام خانوادگی رسمی در سال 1304، همچنان عنوان «خطیبی» داشته اند. سبب هم آن بوده که از نسل صدر جهان، قطب جهان و صدر الصدور بوده اند و این هر سه با دارا بودن ملکه فصاحت و بلاغت، اغلب خطبه خوان بوده اند. علاوه بر آن که مجالس درس و بحث آن ها نیز رونق بسزا داشته است.

 

 

در این میان شخصیت میرزا عبدالحسین ملاباشی که ملاباشی صفویه، یعنی: بالاترین مقام روحانی، بوده، در انتخاب این لقب بیتأثیر نبوده است. شخصیت اصلی که در مقاله مورد بحث است، حاج عبدالحسین تاجر زنجانی است. وی حدود 1215 ق در زنجان متولد شده و در زمان خود بزرگخاندان خطیبی بوده است. شغل اصلیاش تجارت بوده و همواره با اصفهان مراوده داشته است. وی به سبب تجارت و ارثیه ای که از پدرش داشته، در زنجان یکی از رجال و اعیان طراز اول شهر بوده است. وی همواره در کارهای عام المنفعه پیشقدم بوده و بر اساس اسناد و مدارک موجود، او مشوق اصلی آمدن و ماندن آخوند ملا علی قارپوز آبادی به زنجان بوده و سرمایه اصلی ساخت مسجد و مدرسه چهل ستون را تقبل کرده است. همچنان که یکی از دختران آخوند به نام ام سلمه خانم را نیز برای پسرش حاج عبدالرسول تزویج می کند. آخوند در قسمت آخر وصیت نامه خود درباره حاج عبدالحسین آورده است: «اولاد خود را وصیت می کنم به سلوک با یکدیگر، و هر بزرگی کوچک خود را مراعات کند؛ و هر کوچکی حرمت بزرگ را نگه دارد؛ و همه را سپردم به خداوند رحمان؛ و بعد از فضل او، عالیشأن المکرم المخدوم المحترم حاج عبدالحسین را وصیت می کنم که به قسمی که با من بود با ایشان هم باشند؛ زیرا که ایشان بانی و باعث بر ماندن من در ولایت زنجان شدند.

 فی هفتم محرم 1289. آخوند ملا علی قارپوز آبادی».[مهر:] «و رفعناه مکاناً علیّاً».

 

حاج عبدالحسین بعد از واقعه بابیّت در زنجان که شهر دچار خرابی شده و قلعه های اصلی شهر فرومی ریزد، در قسمت غربی شهر نزدیک دروازه تبریز قلعهچه ای برای خانواده اش می سازد که حدود بیست هزار متر مساحت داشته و دارای چندین برج بوده و دیوارهایی ضخیم به عرض 5/1 متر و ارتفاع 3 متر داشته است. ضخامت دیوارها چنان بوده است که یک نفر اسب سوار می توانسته روی دیوار حرکت کند. آثار این قلعهچه تا دهه 40 موجود بوده است. از آنجایی که شهر زنجان در دوران قاجاریه به دلایل مختلف در حال گسترش و توسعه بوده؛ از طرفی شهر با کمبود آب آشامیدنی و زراعی مواجه بود، به طوری که هنگام خشکسالیها و تغییرات جوی مشکل آب شرب از مشکلات جدّی بوده است؛ مخصوصاً در خشکسالی سال 1288(27) که علاوه بر مرگ و میر مردم بر اثر قطحی، شمار فراوانی نیز در شهر به خاطر آلودگی آب شرب به وبا مبتلا شده، از بین رفتند، در این زمان عدهای از مردم به بزرگان شهر مراجعه کرده، خواستار حل مشکل آب شرب می شوند. در این میان حاج عبدالحسین تقبل می کند که قناتی برای تأمین آب شرب شهر زنجان حفر کند. حفر قنات از سال 1288 ق به دست مقنیان مجرب شهر آغاز می شود. البته پیش از آن، در محله سرچشمه چشمه ای بوده، ولی رفته رفته آبدهی آن کم شده و به آب باریکه ای تبدیل شده بود. حفر قنات چون در مرکز شهر بود، حاج عبدالحسین با مشکلاتی نیز روبرو بود؛ از جمله اینکه برخی از خانواده ها مانع احداث چاههای (28)قنات می شدند که با سیاست و کاردانی حاج عبدالحسین نیز این مشکلات حل می شود. این قنات که به نام قنات سرچشمه معروف است، از زمین های روستای دیزج آباد شروع می شود. چاههای متعددی هم در مسیر آن حفر شده است. بر طبق وقف نامه موجود، هشت شعبه داشته که شعبه اصلی آن همان محله سرچشمه است که در خیابان طالقانی فعلی قرار دارد و محله ای بوده که اکثر منسوبین خانواده خطیبی در آنجا زندگی می کردند.

 

 

در قسمتهای مختلف شهر آب انبارهای متعددی هم ساخته شده و آب آشامیدنی مردم شهر در آنجا ذخیره می شده است.ه تا اوایل قرن اخیر، 12 آب انبار در داخل حصار که بافت قدیمی شهر است وجود داشته است (29) آب انباری نیز در محله گونیه، نزدیک قلعهچه حاج عبدالحسین ساخته شده بود که تا این اواخر باقی مانده بود.

 

 این آب انبارها از نظر معماری و پلان به طور یکسان شامل سه فضای مخصوص جمع شدن آب بوده است. تهنشست گل و لای در فضای نخستین انجام میگرفت و مخزن دوم، آب نسبتاً صافی را در خود جای میداده است. فضای سوم که محل برداشت آب بوده است یک پله نسبتاً طویل داشته که عموماً به نام قرخ ایاق (چهل پله) نامیده می شد. این آب انبارها با عناصری نظیر سنگ، آجر، ملاط ساروج ساخته شده اند. فلکه خروجی آب، به لحاظ عبور صاف شده، عموما اندکی بلندتر از کف آب انبار تعبیه شده و تماماً دارای فاضلاب جهت لایروبی گل و لای است. این آب انبارها تا دهه های اخیر، قبل از لوله کشی مورد استفاده اهالی بوده است (30)

 

 

شعبات قنات سرچشمه با توضیحات کامل در وقف نامه آمده است. نکته قابل توجه در وقف نامه، توضیح حدود اربعه زمین های تحت پوشش قنات است که از زمین های واقع در بین سیلاب همایوناز آبریز کوه های همایون جاری شده، تا رودخانه زنجانرود ادامه داشت. یعنی: از حدود خیابان فرمانداری فعلی تا رودخانه سارمساقلو. همه این زمین ها متعلق به حاج عبدالحسین بوده و در وقف نامه اشاره شده است که هر کس بیست جریب از این زمین ها را حیازت کند، در تصرف و تملک او خواهد بود. اولین اقدام را جهت آبادی زمین ها، خود حاج عبدالحسین انجام داده، باغی را در قسمت شمال غربی آن زمین ها احداث می کند که به حسین آباد معروف بود و در حال حاضر به علی آباد نام بردار است.

 

 این باغ را حاج عبدالحسین به برادرش میرزا ابراهیم خان سرتیپ که داماد عبدالله میرزا دارا حاکم زنجان بود بخشید تا بتواند از میهمانهای خود که از رجال کشوری و لشگری دوره قاجار بودند در آنجا پذیرایی کند. در خاطرات ناصرالدین شاه، مظفر الدین شاه و محمد علی شاه هم آمده است که در مسیر زنجان به آذربایجان، چند شبی را در محل باغ حسین آباد گذرانده اند.

 

 حاج عبدالحسین فرد خیری بوده است. آنگونه که از معمّرین نقل شده است، در قحطی 1288 که به «سال مجاعه» معروف است و مردم به شدت در تنگنا بودند، کفالت بیش از 50 خانوار را شخصاً به عهده داشته و و با احداث تنورهایی در محل قلعهچه، به هر خانوار نیازمند زنجانی روزانه یک قرص نان می داده است.

 

 

در خاطرات و بعضی از سفرنامه های دوره قاجار از حاج عبدالحسین به عنوان یکی از رجال و اعیان زنجان نام برده شده است. سرانجام وی پس از حدود 85 سال عمر با برکت، در سال 1300 ق دعوت حق را لبیک گفته، در محل قبرستان قدیمی شهر که نزدیک مقبره مجتهدیها بود دفن شد. (اکثر بزرگان خاندان خطیبی که هم عصر حاج عبدالحسین بوده اند، در آنجا مدفون هستند). در اوایل حکومت پهلوی این قبرستان متروکه شد و دانش آموزان دختر در آن محل درختکاری کردند و آنجا قیزلارباغی (باغ دختران) نام گرفت. در روزنامه سفر آذربایجان که دافع الغرور نامگذاری شده و عبدالعلی ادیب الملک برادر محمدحسنخان اعتمادالسلطنه به چاپ می رساند، در سال 1275 ق نکات جالبی در خصوص شهرستان زنجان نگاشته شده که در قسمتی از آن به معرفی معارف و رجال شهر در سال مزبور پرداخته است که عیناً نقل می شود: معارف و اعیان شهر عبارتند از: میرزا ابراهیم خان سرتیپ که نصف املاک «خمسه» مال اوست. حاج شیخعلی تاجر، آقا کلبعلی، آقا نادعلی تاجر، حاجی عباسعلی، حاجی ابراهیم تاجر، حاجی اسدالله، آقاعبدالحسین، حاجی مهدیقلی، امیر اصلان خان برادر حسینقلی خان، آقا محمد تاجر، حاج ابوطالب، حسینقلی خان نواده ذوالفقار خان.

 

 از این 14 نفر که ادیب الملک از آن ها به عنوان اعیان و رجال شهر نام برده، چهار نفر از خاندان خطیبی بوده اند: میرزا ابراهیم خان سرتیپ که فرمانده افواج «خمسه» بوده و در زمان ناصرالدین شاه به مظفر الدوله ملقب گردید. حاجی عباسعلی برادرزاده حاج عبدالحسین که از تاجران معروف زنجان بوده است. حاج مهدیقلی که برادر حاج عبدالحسین بوده است.

 

 در خصوص خاندان خطیبی اینجانب (31) تحقیقاتی انجام داده ام که به حول و قوه الهی، پس از تکمیل اطلاعات و اسناد و مدارک موجود چاپ خواهد شد.

 

 

پی نوشت ها:

 

1. پاپلی یزدی، محمد حسین و لباف خانیگی، مجید. (1382). قناتهای تفت. چاپ اول. تهران: انتشارات میراث فرهنگی.

 2. عَقارات جمع عَقار به معنی سرای، خانه، اثاث، آب و زمین و ملک، (فرهنگ معین، ج 1)

3. الحاج عبدالحسین تاجر زنجانی: ازافرادخیرزنجان وبانی وواقف قنات سرچشمه.

4. قاطبه: همه، عموما، تمام (لغت نامه دهخدا)

 5. قوزان: روستایی ازتوابع شهرستان ایجرود در 43 کیلومتری استان زنجان.

 6. قورخانه: اسلحهخانه، زرادخانه (لغتنامه دهخدا).

 7. محاذی: مقابل، روبرو (لغت نامه دهخدا) 

 8 . امامزاده اسماعیل7 که در محل زمین چمن دبیرستان شریعتی قرار داشت، و متأسفانه هیچگونه گنبد و بارگاهی برای آن ایجاد نشده است.

9. دهنه اصلی سرچشمه، واقع در خیابان طالقانی فعلی که محوطه بازی بود.

 10. بیرون قلعه: منظوراز قلعه همان دیوار و حفاظ اصلی شهر بود که در دروازه رشت قرار داشت.

11. چهار اولاد ذکور داشت: الف- حاج عبدالجلیل که متولی قنات بود؛ ب- حاج عبدالرسول، داماد آخوند ملا علی قارپوزآبادی؛ ج-  حاج عبد الاحد ملقب به معتمد الرعایا؛ د- حاج ولی.

12. جریب: درموزون 111کیلو و236گرم(لعت نامه دهخدا)

13.  همایون: روستایی از توابع شهرستان زنجان در 7 کیلومتری مرکز استان.

14. مظفر الملک: مظفر الدوله صحیح است. آقاخان مظفر الدوله از مردان مشهور و معروف شهر زنگان و رئیس فوج اول خمسه بود.

15. پاشاخان سرتیپ: حسین پاشاخان برادر آقاخان مظفر الدوله ملقب به مظفرالسلطنه

16. ذرع: معادل 16 گز؛ یعنی یک متر و چهارصدم یک متر (لغتنامه دهخدا)

17. اود ئیل: از ماههای سال ترکی به معنای سال گاو.

18. سارمساقلو: روستایی از توابع شهرستان زنجان در 18 کیلومتری مرکز استان.

19. حاج میرزا ابوالمکارم زنگانی (میرزایی) (1255ـ 1330ق): از روحانیون طراز اول زنجان در دوران مشروطه و از فرزندان میرزا ابوالقاسم میرزایی.

20. محسن ابن باقر موسوی زنجانی متوفی در 10 ذی الحجه 1317ق.

21. حاج میرزا ابوطالب موسوی زنگانی ملقب به فخر الدین (1259ـ1329ق) از فرزندان میرزا ابوالقاسم میرزایی.

22. میرزا نصر الله ابن حاج میرزا عبدالرحیم ملقب به شیخ الاسلام از روحانیون زنگان بوده است.

23. حاج میرزا لطف الله بن نصرالله بن محمد بن علی زنگانی متولد 1233 ق، عالمی ادیب بود.

24. در زمان قاجاریه، به جای «ملا باشی» که در اواخر سلطنت صفویه معمول شده بود، «صدر الصدور» میگفتند.

25. طهرانی، محمدمحسن. طبقات أعلام الشیعه، ج 6، ص 422ـ421.

26. البته به غیر از خاندان ملاباشی، از خاندان صفویان اصفهان نیز کسانی همراه حاج میرزا عرب بودند که آن ها هم در سلطانیه مستقر شدند و اکنون صفویهای سلطانیه از نسل آنانند. در این مدت، بین این دو خاندان نسبتهای سببی و خانوادگی ایجاد شده است.

27. در تاریخ مفصل زنجان نگارش کریم نیرومند، این سال به سبب شدت خسارت خشکسالی و از بین رفتن شمار فراوانی از مردم شهر زنجان، «سال مجاعه» نام نهاده شده است.

28. البته آنگونه که از طریق شهرداری بررسی کردهام، در حال حاضر نیز از آب چاههای این قنات برای آبیاری پارک جنگلی شماره یک استفاده می شود.

 29. کیانی، محمد یوسف و هوشنگ ثبوتی. (1370). شهرهای ایران (شهر زنجان). جهاد دانشگاهی، ج 4، ص 224.

30. ثبوتی، هوشنگ. (1365). تاریخ زنجان. ص 144ـ145

31. بهمن خطیبی

 

 

منبع نگارنده : فصلنامه فرهنگ زنجان – شورای پژوهشی اداره کل فرهنگ وارشاداسلامی استان زنجان. شماره مسلسل30 و 29

/**/