یادی از مرحوم یوسف محسن اردبیلی
ياد ی از استاد يوسف محسن اردبيلي
نويسنده، محقق برجسته و پژوهشگر سرشناس زنجانی
به کوشش عبدالعزیز قائمی
نوشتار ذيل شرح حالي است از زنده ياد يوسف محسن اردبيلی که با بهره گيری از نوشته هاي خود و دوستان و آشنايان آن زنده ياد و وبلاگ ها و سايت ها و مطبوعات استان تدوين و جهت آگاهي خوانندگان محترم ارايه مي گردد. شخصيتي که خود سال ها درباره ي رجال علمي و اکابر و مشاهير و تاريخ زنجان قلم فرسايي کرد. دريغا که از ميان مشتاقان رفت و به قول يکی از نشريات محلی«مرگ، تاريخ زنجان را ورق زد» و نشريات استان و به ويژه فصلنامه ي فرهنگ زنجان را از قلم شيرين خود تنها گذاشت.
مرحوم يوسف محسن اردبيلی در روز جمعه چهارم آبان ماه 1313 خورشيدي مطابق با16 ماه رجب1151 قمري و اکتبر 1934 ميلادي در شهر زنجان در خانواده‌اي روحاني و متوسط ، در کوچه ي امام جمعه(کوچه ي جنوبي بانک ملي شعبه سبزه ميدان)در خانه ي اجاره اي قديمي متعلق به آقايان اردبيلي هاي زنجان ديده به جهان گشود. وي اولين و بزرگ ترين فرزند پدر و مادرش بود. زادگاه والدينش هر دو نجف اشرف است و پدرش مرحوم شيخ سليمان فرزند آيت ا... ميرزا يوسف آقا مجتهد فرزند مرحوم آيت ا... ميرزا محسن اردبيلي بود.
خانواده و اجداد
مرحوم آيت ا... حاج ميرزا محسن مجتهد اردبيلي فرزند مرحوم حاج عبدا... ملک التجار اردبيل از فقهاء عظام و علماي اعلام قرن سيزدهم هجري قمري(دوره ي ناصري)مي باشد. ايشان در روز 25 ذيقعده سال 1212 هجري قمري(1175 هجري شمسي) در دارالارشاد اردبيل متولد شد. دروس مکتب خانه اي و مقدمات را در همانجا فرا گرفت، سپس عازم حوزه ي علميه ي زنجان شد که در آن عصر حوزه ي پر رونقي داشت و از محضر شيخ علي اکبر زنجاني بهره ها برد. بعد از آن راهي حوزه ي علميه ي اصفهان شد که در آن روزگار با حضور علماء و بزرگان علمي از عظمتي کم نظير برخوردار بود و به مدت سه سال رحل اقامت افکند و از حضور سرآمد عالمان آن ديار، مرحوم آقا شيخ محمّد تقي رازي بهره ي فراوان برد و نهايتاً به عتبات عاليات هجرت کرد و از محضر بزرگاني چون شيخ محمد حسن نجفي صاحب«جواهر الکلام» و شيخ حسن فرزند شيخ جعفر کاشف الغطاء و شيخ محمدحسين رازي اصفهاني و بالاخص آقا سيد ابراهيم قزويني بهره ي کامل گرفت و به مقام رفيع اجتهاد نايل شد و در شمار فقهاي طراز اول جهان تشيع در آمد.
ايشان در سال 1262 هجري قمري به اردبيل بازگشت و زمام مرجعيت ديني و زعامت معنوي و اجتماعي منطقه را به دست گرفت و در کل آذربايجان و منطقه ي قفقاز از جايگاهي ممتاز برخوردار گرديد. از حضرتش علاوه بر خدمات اجتماعي آثار علمي همچون: 1- ثمارالفرار، مشتمل بر يک دوره کامل فقه استدلالي2- کتاب حج فارسي3- کتاب خمس فارسي4- زينه المتقين5 -مصباح الزينه، شامل مباحث فقهي از اول طهارت تا آخر صوم6- مناسک حج7- رساله طهارت8- رساله زکات9- رساله عمليه به يادگار مانده است.
آن بزرگوار در روز 25 محرم سال 1294 هجري قمري (1255هجري شمسي) دار فاني را وداع گفت و پيکر پاکش پس از يک سال امانت در جوار حضرت شيخ صفي الدين اردبيلي طبق وصيت به کربلاي معلي منتقل و در کفشداري شرقي ايوان حسيني به خاک سپرده شد.
و اما آيت ا... ميرزا يوسف آقا مجتهد فرزند سوم (به قولي پنجمين فرزند ذكور)مرحوم آقاي حاج ميرزا محسن اردبيلي در تاريخ هفدهم جمادي الاول سال1271 ق(1234 شمسي) در اردبيل متولد شد.
تحصيلات(مقدمات و بخشي از سطوح عاليه ي علوم حوزوي) را در اردبيل به همراه برادران ارشدش در محضر درس پدر و ديگر اساتيد وقت حوزه ي علميه ي اردبيل ازجمله مرحوم آقاي حاج سيد صالح انواري حاضر شد .
پس از درگذشت والد معظم، فرزندان ترك تحصيل نمودند. تا اين كه در غره ماه ذي حجه 1297 به عزم زيارت و حمل جنازه ي پدر با برادر خود مرحوم آقاي حاج ميرزالطفعلي عازم عتبات عاليات گرديد، برادر بزرگ ديگرش آقا ميرزا علي اكبر كه در اين زمان در كرمانشاه به تحصيل اشتغال داشت در آن جا به ايشان ملحق شده به كربلا رفتند. پس از ورود به كربلاي معلّي، حسب الوصيه جنازه ي پدر را در كفشداري شرقي ايوان حضرت سيد الشهداء عليه السلام دفن نمودند. برادران به علّت گراني از اقامت و تحصيل منصرف شدند و قصد مراجعت به اردبيل نمودند و او تنها در روز تولّد حضرت رسول اكرم صلي ا... عليه و آله و سلم براي زيارت از كربلاي معلّي عازم نجف اشرف گرديد. عصر روز ورود، مرحوم آخوند ملاّ محمد فاضل شربياني از طرف مرحوم آيه ا... آقاي حاج سيد حسين كوه كمرهاي با ايشان ملاقات نموده مي فرمايد: حسب الأمرحضرت آقا امروز از طرف ايشان با حضرت عالي ملاقات مي كنم و فردا خودم مي آيم كه با همديگر حضورآقاي كوهكمرهاي مشرّف شويم. فردا به محض شرفيابي، مرحوم كوهكمرهاي مي فرمايد تو هم مثل برادرانت عازم اردبيل خواهي شد يا اين كه مشغول تحصيل مي شوي؟ عرض مي كند چندي به عنوان زيارت افتخارحضور دارم. گرفتاري هاي اردبيل و سرپرستي صغارپدرم مانع از اقامتم در عتبات عاليات است. پس از مذاكرات بسيار مرحوم كوهكمرهاي اجازه ي مسافرت نمي دهند و مي فرمايند در صورت تمرّد حكم به تحريم سفر شماخواهم داد. با اين مقدّمات پس از سه سال ترك تحصيل دوباره امكان تحصيل براي ايشان فراهم مي گردد و مدّت يك سال در محضر درس مرحوم آخوند ملاّ محمد فاضل شربياني حاضر مي شود و به تحصيل مي پردازد ولي چون در اين سال ها مرحوم شربياني به علّت كثرت مشاغل و اداره ي تمام امور شخصي حتي درس و بحث مرحوم كوهكمرهاي نمي توانست به تدريس كاملاً مواظبت نمايد، لذا از نجف به كربلا مهاجرت نموده و در آن جا رحل اقامت افكند.
در كربلا متن رسائل را با مرحومين آقايان حاج شيخ عبد الكريم حائري و آقاي سيد محمد اصفهاني و ثقه الاسلام شهيد تبريزي و آقاي آقا ميرزا محمد تقي شيرازي در حوزه ي درس مرحوم آقاي شيخ علي يزدي معروف به مدرس كه از اعاظم علما و مدرسين آن عصر بود و اكابر طلاب از محضر درس ايشان مستفيد مي شدند، تحصيل نمود. در اين زمان نيز گرفتاري هاي اردبيل او را مجبور به ترك حوزه مي نمود كه اين بار مرحوم آقاي حاج شيخ زين العابدين مازندراني با مكاتبات خود مانع از مراجعت او به اردبيل شد.
از سال 1301 ق به درس خارج مرحومين حضرات آيات ملا حسين اردكاني و آقاي حاج شيخ زين العابدين مازندراني، ملا لطف ا... لاريجاني،آقا شيخ علي بفروئي يزدي حاضر مي شد تا اين كه در سال 1304 ق در حالي كه تصديق اجتهاد از اساتيدش در دست داشت به اردبيل مراجعت كرد و تا سال 1309 ق در اردبيل متوطن و در مسجد عالي قاپو به اقامه ي جماعت و وعظ مي پرداختند و در حسينيه ي مجتهد تدريس مي كرد و طلاب اردبيل از محضر درسشان مستفيد مي شدند.
دوران جواني ميرزا يوسف آقا مجتهد اردبيلي
در همان سال از اردبيل عازم كربلا شد و تا سال 1314 ق در كربلا ساكن و در همين سال از كربلا عازم نجف اشرف شده در آنجا رحل اقامت افكنده، و چندي در مجالس درس اساتيد بزرگ وقت آقايان شيخ محمد حسن مامقاني و حاج ميرزا حسين ميرزا خليل تهراني و آخوند ملا محمد فاضل شربياني و حاج شيخ عبدا... مازندراني و آقاي سيد محمد كاظم يزدي و سايرين حضور يافته و بالأخره به درس فقه و اصول مرحوم آقاي آخوند محمّد كاظم خراساني اكتفا نموده و دروس سايرين را ترك نمودند و تا آخر عمر مرحوم آخوند خراساني نه تنها به درس فقه و اصول ايشان حاضر مي شدند، بلكه از محارم و مشاوران مرحوم آخوند شمرده مي شدند. اين معني از مكاتبات موجود كاملاً روشن است.
علاّمه تهراني در شرح حال خود مي نويسد :
«مدّت ها در ايام تعطيل(پنجشنبه و جمعه) درس رجال مرحوم شريعت اصفهاني مي‌رفتم، و بزرگان اصحاب مرحوم آخوند ملا كاظم در آن درس رجال حاضر مي‌شدند، مثل آقا ميرزا يوسف آقا اردبيلي و اخوي‌اش آقا ميرزا عبد ا...، و شيخ محمّد علي اصفهاني و مرحوم آقا سيد ابوالحسن اصفهاني و غير ايشان. (تاريخ و فرهنگ معاصر، ص 313، سال چهارم، ش 1 و 2، تابستان 1374)».
پس از ارتحال آخوند خراساني حضور در درس را ترك گفت و تا اواسط سال 1332 در مجاورت بارگاه نوراني اميرمؤمنان(ع) روزگار را به عبادت و تدريس سپري نمود و در همان سال عازم اردبيل شدند و بر خلاف تصميمي كه داشت به علّت بروز جنگ بين المللي اوّل در اردبيل ماندگار شده و به لحاظ نامساعد بودن اوضاع سياسي و اجتماعي منطقه به عبادت و تحقيق و تأليف و تدريس روي آورد و بالاخره در روز چهارشنبه يازدهم شعبان سال 1339 هجري قمري (1299 شمسي) دار فاني را وداع گفت و جنازه ي ايشان بنا به وصيت خودش در سال 1344 ق به وسيله ي فرزند بزرگش مرحوم آقاي سليمان محسن به نجف اشرف حمل و در اواسط وادي السلام كه محل دفن اكثر برادرانش بود، مدفون شد.
معظم له علاوه بر فقه و اصول در حکمت و کلام تبحر تمام داشت و تصنيفاتي در اين زمينه از خود به يادگار گذاشت. وي با بزرگان عرفان و سلوک عصر خود آقا سيد مرتضي کشميري و سيد علي آقا قاضي طباطبائي ملازمت و مصاحبت داشته و صاحب مقامات معنوي بوده است.
آيت ا... ميرزا يوسف آقا مجتهد اردبيلي
گفتني است كه مرحوم آيه ا... مرعشي نجفي(طاب ثراه) از ميرزا يوسف آقا مجتهد اردبيلي اجازه ی روايت داشته است:«و ممن أروي عنه الفاضل الجليل حجّه الاسلام و المسلمين الحاج الميرزا يوسف الاردبيلي ابن العلّامه الحاج ميرزا محسن المعروف بالحاج مجتهد» (الاجازه الكبيره، ص 242).
از ايشان بيش از هشتاد جلد تأليف در زمينه ي فقه و اصول و حکمت و کلام و اخلاق به يادگار مانده که از آن جمله به دوره ي فقه استدلالي در شرح شرايع مي توان اشاره کرد. تلخيصي از نوشته‌هاي ايشان در كتاب حاج ميرزا محسن آقا مجتهد اردبيلي(ص 166-155)، همراه دو كتاب ديگر ضمن انتشارات كنگره ی مقدس اردبيلي(مجلد دوازدهم)چاپ شده است.
از ديگر آثار به جاي مانده از حاج ميرزا يوسف آقا مجتهد اردبيلي رساله في الغناء است كه نسخه ی منحصر به فرد اين رساله به خط مؤلف نزد مرحوم يوسف محسن اردبيلي همراه با ساير تأليفات مؤلف نگهداري مي‌شد.
رساله ی غناي حاج ميرزا يوسف در كتاب حاج ميرزا محسن آقا مجتهد اردبيلي(ص 164) به عنوان «رساله در فنوغراف حافظ الصوت» معرفي شده است. و اين سخن از آن جا ناشي شده كه در مقدمه ی رساله چند صفحه درباره ی فنوغراف و حفظ الصوت و تلفن و ... بحث شده است در حالي كه موضوع رساله غناست و بحث از فنوغراف و ... هم به مناسبت شنيدن غنا از اين دستگاه هاست.
در هيچ يك از كتب تذكر
ه و سرگذشت و فهارس نسخ خطي و كتاب شناسي و نيز ذريعه از اين رساله و ساير تأليفات مؤلف نامي به ميان نيامده است. حال آن كه اكثر تأليفات اين عالم بزرگ كه بيش از هفتاد كتاب و رساله است، در كتابخانه ی فاضل محترم مرحوم يوسف محسن اردبيلي در زنجان موجود بود .
تصحيح اين رساله نيز بر اساس تنها نسخه خطي به خط مؤلف صورت پذيرفت كه به دليل تك نسخه بودن بسيار مشكل بود.
مؤلف در اين رساله اقوال علماي گذشته را اغلب از كتاب جواهر و مفتاح الكرامه نقل كرده و عبارات شيخ انصاري را مورد تأييد و بررسي قرار داده است. علاوه بر اين ها مؤلف دسترسي به رساله ی الروضه الغنّاء في عدم جواز استماع الغناء تأليف سيد محمّد باقر رضوي قمي كشميري(متوفاي 1346 ق)داشته و مطالب آن كتاب را مورد نقض و ابرام قرار داده كه به استواري و اتقان رساله ی خود كمك كرده است.اين رساله نيز در اين مجموعه چاپ شده است.
اما پدرمرحوم محسن اردبيلي، مرحوم شيخ سليمان محسن بزرگ شده نجف بود و دوران نوجواني اش را نيز در آنجا گذرانده بود. نام خانوادگي اين خانواده به مناسبت نام نيايشان يعني همان آيت ا... ميرزا محسن انتخاب شده که شرح حال زندگي اين خانواده توسط آن مرحوم (يوسف محسن اردبيلي)در فهرست منشورات کنگره ي مقدس اردبيلي آمده است.(يادداشت آقاي ابوالحسني )
مرحوم شيخ سليمان در سال 1332 ه.ق به همراه پدر و مادرش به اردبيل بازگشت و چند ماه بعد از فوت پدر در سال 1339ه.ق به قصد عزيمت به عتبات عاليات و تکميل درس حوزوي و تحصيلات خود مصمم شد که بدواً از اساتيد دارالعلم زنجان که در آن روزگاران نزديک به 20 تن از شاگردان برجسته ي آيات عظام آخوند خراساني و سيد يزدي در آن به تدريس و تعليم طلاب اشتغال داشتند، استفاده نماید. وی در مسجد و مدرسه ی نصرا... خان با مرحوم سيدهدايت ا... ميرمحمدرضائی هم حجره بود. آن گاه مي خواست رهسپار زادگاه خود نجف اشرف گردد و به ادامه ي تحصيلات بپردازد. اما در زنجان تقدير بر تدبير غالب آمد و ازدواج کرد و ماندگار شد و در سال هاي اوليه دهه ي 50 ه.ق سردفتري اسناد رسمي و ازدواج و طلاق را برگزيد.
وي که از موجهين زنجان بود، در جريان غائله ي پيشه وري به مخالفت با حکومت برخاست و گريزان به تهران آمده مدتي براي سرنگوني او، در حرم حضرت عبدالعظيم(ع) مقيم و متوسل شد .
اول دي ماه 1341 از راست: نفر اول شناخته نشد، زند معاون اصلاحات ارضي استان زنجان، محمدحسن خان امير افشار- مرحوم سليمان محسن اردبيلي سردفتر اسناد رسمي.
و اما مادرش مرحومه خانم ربابه نبئي دختر مرحوم آيت ا... آقا يحيي نبئي«مجتهد» بود. اين آقا ميرزا يحيي، فرزند حاج حسين، از تاجرزادگان زنجان بوده که پدر در پدر، خانواده اش همگي در خط تجارت و کار فلاحت و باغداري و ملک داري بوده اند. در زماني که هنوز نام فاميلي در ايران زمين مرسوم و اجباري نشده بود و شناسنامه وجود نداشت، مردم به نام آباء و اجداد و يا مشاغل خود ناميده و شناخته مي شدند. خانواده ي وي در زنجان، به حاج سليماني ها معروف و مشهور بوده اند و اين سليمان همان است که صاحب فهرست علماي زنجان[آيت ا... شيخ موسوي زنجاني] آن جا که از آقايحيي نام مي برد و مي نويسد:«العالم البارع الزاهد الميرزا يحيي بن الحاج حسين بن الحاج سلمان کان فاضلاً زاهداً و من ائمه الجماعه». اشتباهاً، حاج سليمان را حاج سلمان ذکر نموده است.
مرحوم آيت ا... ميرزا يحيي نبئي
آقا ميرزا يحيي از شغل آباء و اجدادي خود تجارت و فلاحت؛ چشم پوشيده، در زمان حيات پدر، رو به تحصيل علوم ديني نهاد. مقدمات و متن را در زنجان از اساتيد فن فراگرفت و در سال 1313هجري قمري، با دختر عموي خود ازدواج نمود. سال بعد براي تحصيل درس خارج، روي به عتبات نهاد و به نجف اشرف مراجعه نمود و در محضر اساتيد وقت به خصوص آقاي سيدکاظم يزدي صاحب عروه به تلمذ پرداخت و موفق به اخذ گواهي اجتهاد از استادش گرديد و در سال 1327 هجري قمري، بعد از دوازده سال اقامت و تحصيل در نجف( درحالي که دخترش ربابه پنج ساله بود) به زنجان بازگشت و به امامت و تدريس و وعظ و خطابه و ارشاد پرداخت، تا اين که در تاريخ هفدم ارديبشهت ماه 1317 خورشيدي، مطابق هفتم ربيع الاول 1357 هجري قمري، در زنجان وفات یافت و در مزار پايين دفن گرديد.
از راست به چپ:1- آقا ميرزا يحيي مجتهد2- برادرش آقا عباس نامدار3- عمويش آقاي حاج رضا (جد آقايان جاويدي ها)4-آقا شيخ محمد نبئي(پسر آقا ميرزا يحيي پدر آقايان نبئي ها)5- آقاي شيخ رضا امام جماعت مسجد دگرمان ارخي(عباسيه) 6- آقا ميرزا باقر توسلي
او و خانواده اش، از درآمد موروثي خود و همسرش که در حد خود قابل توجه بوده و تأمين معاششان را مي نموده، امرار معاش مي کردند. نه تنها از وجوه شرعيه استفاده نمي نمودند، بلکه خود وجوهات شرعيه مي پرداختند و زندگاني آن ها از عوايد باغات و ده ها که در شهر و حومه آن داشتند، به خوبي تأمين مي شده است. او ساده و بي تشريفات زندگي مي کرد و در لباس پوشيدن، بي مبالات بود. هميشه دگمه گردن پيراهنش باز و بسيار فروتن و شکسته نفس بود. خانه اش در ميدان پايين، در کوچه ي روبروي مسجد و آب انبار حاج شيخ علي بود، که تا اين اواخر به کوچه ي آقا ميرزا يحيي معروف بود؛ چون خانه اش نزديک گورستان پايين شهر قرار داشت، بيش تر منسوبين مرده ها براي اقامه ي نماز ميت به ايشان مراجعه مي نمودند، تا اقامه ي نماز ميت نمايد. نقل است که هميشه به اين موضوع اشاره نموده و مي گفت: «من آخوند گور خوان هستم و براي مرده ها نماز مي خوانم» .
گفته اند وي از زهاد و عباد زمان خود شمرده مي شد و در ميان مردم و علماي شهر نيز چنان ثقه و مورد اطمينان بوده که اگر به زير ورقه اي مهر مي زد، تمام علماي شهر آن را قبول کرده و نخوانده و چشم بسته و بدون چون و چرا مهر و امضا مي کردند .
باز نقل کرده اند در سال مجاعه (1336 هـ.ق) که باران مدت زيادي نباريده بود و بي آبي و قحطي بيداد مي کرد، تاب و تواني در مردم نمانده بود، علماي شهر به اتفاق ايشان، براي اقامه ي نماز استسقاء مي روند و در بيرون شهر، نماز به امامت ايشان برگزار مي گردد و در موقع برگشت به شهر زنجان باران مي بارد، طوري که سيل، در کوچه ها و سيلاب ها جاري مي شود و باران مدت زيادي ادامه مي يابد.
از ايشان هيچ گونه اثر مکتوبي باقي نمانده است. زيرا چشمانش ضعيف بوده و قدرت تحرير نداشته اند و دو پسر و يک دختر از ايشان باقي مانده بود .
بنابراين مرحومه ربابه خانم نبئي در سال 1312 خورشيدي با مرحوم سليمان محسن اردبيلي ازدواج نموده که ثمره ي اين ازدواج، چهار پسر و چهار دختر بوده، که بزرگ ترين فرزندشان زنده ياد يوسف محسن اردبيلي و پس از او معروف ترين برادرش سعيدمحسن و بعد مرحوم آقاي مهدي محسن و آقاي مهندس عبدا... محسن مي باشند و دو نفر از همسران خواهرانش نيز عبارتند از آقايان رحمان حميديان (دبير بازنشسته) و ابوالحسن قائمی .
سعيدمحسن پسر دوم و مشهورترین فرد خانواده است. وي درسال 1318 در زنجان متولد شد و تحصيلات ابتدايي و متوسطه‌اش را در همين شهر گذراند و بعد براي ادامه ي تحصيل به‌تهران رفت و در رشته ي مهندسي تأسيسات دانشکده ي فني دانشگاه تهران، فارغ‌التحصيل شد. دوران دانشجويي سعيد مصادف بود با تحولات سياسي سال هاي ۱۳۳۹ تا ۱۳۴۲. سعيد در این سال ها به‌دليل فعاليت هاي سياسيش دوبار به‌زندان افتاد، باردوم هنگامي بود که عضو کميته ي دانشجويان نهضت آزادي بود و در شب اول بهمن سال۴۱ دستگير شد و از همانجا رابطه‌اش با محمد حنيف‌نژاد هرچه نزديک تر شد. پس از آزادي از زندان به خدمت نظام وظيفه در جهرم مشغول شد. وي در بازجويي هاي خود پيرامون وضعيت زندگي مردم جنوب ايران مي‌نويسد:
«در بندرعباس با عابريني مواجه شدم که هر کدام ساق پايي به اندازه يک توپ پارچه داشتند. وقتي سؤال کردم معلوم شد که اين کرم مخصوص آب(پيوک) است و از راه آشاميدن آب وارد بدن مي‌شود و سپس از ساق پا بيرون مي‌آيد. احساس ترحمي را که نسبت به اين افراد در من به وجود آمد هيچ وقت فراموش نمي‌کنم. قبول اين که اين مردم به چنين حالت ناراحتي زندگي مي‌کنند فشاري بود که من قدرت تحمل آن را نمي‌توانستم بکنم».
سعيد پس از پايان خدمت نظام وظيفه، به‌تهران آمد و در کارخانه ي ارج و سپس کارخانه ي سپنتا به‌کار مشغول شد و هم‌زمان به‌فعاليت هاي سياسي خود ادامه داد. در همین سال ها همراه محمد حنيف‌نژاد و علی اصغر بدیع زادگان سازمان مجاهدين خلق ايران را بنيان نهادند.
او در جريان ضربه ي شهريور سال۱۳۵۰ توسط ساواک(چندي پيش از جشن‌هاي ۲۵۰۰ ساله ي شاهنشاهي)دستگير و به‌زندان افتاد و پس از تحمل ماهها شکنجه در ۴خرداد 1351، به‌همراه ساير بنيانگذاران و اعضاي مرکزيت سازمان به‌جوخه اعدام سپرده شد.
گروهي كه او بنياد نهاده بود در سال ذهای بعد فرجامي شوم پيدا كرد و در چنبره ی رهبريتي تماميت‌خواه و جزم‌انديش و جاه طلب به فرقه‌اي تبهکار،تروريست و خائن تبديل شد؛ و بخشي از اين دگرديسي - درست يا غلط- به پاي سعيد محسن و ديگر بنيانگذاران نوشته شد و بدين ترتيب آرام آرام ياد آنها و امكان تجربه‌اندوزي از مساعي آنها از نسل‌هاي آينده سلب شد.
جا دارد در اين مجال به خاطرهای از مرحوم شهيد محمدعلی رجائی(دومين رييس جمهور ايران)اشاره شود، در اوايل سال های انقلاب، زمانی که آن مرحوم وزير آموزش وپرورش بوده، روزی به وی می گويند که اين مجاهدين(منافقين) از نام سعيد سوء استفاده کرده و بلوا می کنند. شهيد رجايی می گويد:«مگر کسی مثل سعيد می شود؟» .
از دیگر فرازهای تاریخی شهرمان مجلس ترحیم سعیدمحسن است که در آن سال های اختناق با تلاش روحانیون انقلابی زنجان و به قیمت بازداشت چند نفر در مسجد جامع زنجان برگزار شد.
شرح حال استاد يوسف محسن اردبيلی
از دوران کودکي خود چيز قابل توجه جز خاطره ی شهريور 1320 که از شهر فرار مي کردند و مسافرت شش ماهه اش به اردبيل و واقعه ی آذربايجان و ابتلا به بيماري حصبه و عزيمت به تهران چيزي به ياد نداشت. دوره ی ابتدايي را در دبستان علميه ی زنجان و دوره ی متوسطه را در دبيرستان هاي توفيق و پهلوي به پايان رسانيد. او در دبيرستان توفيق از محضر استاد روزبه و ساير معلمين دلسوز آن مدرسه از جمله مرحومين برادران قائمی و ... بهره ها برد .
وی در قسمتی از مقاله اش درباره ی استاد روزبه در نشريه ی دو هفته نامه ی شهاب زنجان/سال چهارم/شماره162/ص 3 / شنبه 16آبان 1377 می نويسد:
« غمش در آن بود كه دانستههایش را به ديگران انتقال دهد. و به حقيقت آموختن را زكات علم مي دانست و در تدريس علوم كلاسيك همه فن حريف بود. ساده ترين و آسان ترين درس ها با مشكل ترين آنها و مسايل لاينحل جبر و هدسه و حساب براي او فرق نمي كرد. چنان احاطه اي برآنها داشت كه گويي هم اكنون از مطالعه ی آنها فراغت حاصل نموده است. وقتي فيزيك درس مي داد دانش آموزان را وادار مي كرد كه شخصاً با استفاده از وسايل اوليه آلات و ادوات ساخته شده به وسيله ي دانش آموزان را يك به يك شخصاً آزمايش مي نمود و معايب آنها را مي گفت و راهنمايي مي كرد تا نسبت به رفع آن اقدام نمايند. همكلاسان من در سيكل اول دبيرستان توفيق شايد هنوز هم طرز ساختن ترازوي روبرال، وزينه، كوليس و ترازوهاي افقي و عمومي و شاقول و پاندول ساعت و اندازه گيري زمان را به ياد داشته باشند كه استاد در آموختن و ساختن آنها به وسيله ی دانش آموزان چه اندازه اهتمام مي نمود و چگونه تشويق مي كرد كه علم را با عمل توأم بياموزيد. آزمايش هاي فيزيك و شيمي كه جاي خود دارد ساختن اشكال و اجسام هندسي در هندسه ي مسطحه و فضايي مثل آزمايش هاي فيزيك و شيمي در كلاس درس وي جنبه ي اجباري داشت كه مي بايست مثلاً يك قوطي يك دسيمتري درست نمود و در گوشه ي آن يك سانتي متر مكعب را بريد و مشخص نمود . وقتي جغرافي درس مي داد يا طبيعي و زمين شناسي تدريس مي كرد، مطالب را چنان حلاجی مي نمود كه مشكلي براي دانش آموز نماند .
در سال سوم متوسطه زماني كوتاه براي ما زبان عربي و فرانسه تدريس مي نمود. او روش خاصي در تدريس زبان مخصوصاً عربي داشت. من با وجودي كه در آن زمان مدتي طولاني يك دوره ي مبادي العربيه خوانده بودم، مع الوصف از كلاس درس ايشان بيشتر از آن چه تصور مي شد، بهره مند مي شدم. به شاگرد اجازه نمي داد كه در ساعات درس عربي با زبان فارسي مطلب خود را بيان نمايد. پس از درس خود سؤالات درس را شمرده شمرده به زبان عربي مطرح مي كرد و لغات تازه را ترجمه مي نمود. آن گاه به عناوين گوناگون سؤالات را تكرار مي كرد كه از تمام حاضرين در جلسه لااقل يك سوال كرده شود و دانش آموزان به عربي پاسخ استاد را بدهند.
گاهي دو كلاس را در يك جا جمع مي كرد و جلسه ي مشترك تشكيل مي داد و در اين جلسات از تاريخ اسلام در قرون اوليه و صدر اسلام صحبت مي نمود. چنان تسلطي در تاريخ صدر اسلام داشت كه امروز بعد از گذشت نزديك به پنجاه (شصت) سال از آن روزگاران هنوز هم كمتر كتابي ديده ام كه خالي از آن مطالب و مسايل كه استاد بيان مي فرمود؛ بوده باشد .
آري او يك معلم كامل بود و در قلب شاگردان خود جاي داشت. ولي افسوس كه به علت مسافرت استاد به تهران زمان اجازه نداد كه بيشتر از محضرش استفاده شود و لبخند محبت و رضايت را برگوشه ي لبش مشاهده نمايد. افسوس خوش درخشيد، ولي دولت مستعجل بود. زماني كه مي بايست پرچمدار علم و دانش در اين آب و خاك شود، روي به خاك نهاد و نقاب خاك دركشيد. ديگر جامعه ي ما را چنان فتوت و كرامتي نيست كه مرداني چون رضا روزبه بپروراند».
وی حين دوران متوسطه، مقدمات زبان عرب را از جامع المقدمات و مبادي العربيه نزد مرحوم آقا سيد علي اصغر هاشمي سردفتر ازدواج و طلاق و مرحوم آقا شيخ اسحاق صائني(پدر فيلسوف عالی قدرمرحوم آيت ا... محمداسماعيل صائنی) که از اساتيد مسلم در ادبيات عرب بودند و با پدرش دوستي صميمانه داشتند تلمذ کرد. بعد از پايان تحصيلات متوسطه در سال 1334 وارد دانشکده ی کشاورزي کرج شد، ولي در همان ماه اول پس از نام نويسي و چندي حضور در کلاس درس از ادامه ی تحصيل منصرف گشت و به زنجان برگشته و شغل معلمي را انتخاب و در آموزش و پرورش استخدام شد.
15 بهمن سال 1344 دبيرستان شريعتي(پهلوي سابق)
نشسته از راست: آقايان مرحوم يوسف محسن اردبيلي، محمدمنصوري، ناصر فروغي، سيدفخرالدين اسماعيلي،ابوجعفر امام(رييس دبيرستان)،جعفر جوادي، مرحوم اسماعيل نامور(گرگي)، منوچهر وثيق
ايستاده رديف اول از راست: آقايان شناخته نشد، محمد قطب، محمدعلي نايلي، مسعود نوروزيان، سيدضياءالدين يحيوي، رجب افشارچي،سيداحمداطهاري، منصور شغلي، حاج علي ذبيحيان و مرحوم مشهدي احمدامامي(فراش مدرسه)
ايستاده رديف دوم از راست:آقايان مرحوم منصور ميربهاء، رحيم رشتچي، مرحوم منوچهر دارايي، مرحوم سيف ا... زند، ابوعبدا... قزلباش، يوسف محمدي و مرحوم محمد تفقدي
در دوران معلمي مدت هاي متمادي به محضر درس اختصاصي مرحوم آقاي ميرزا قوام الدين مبين که از فضلاي زنجان بود،حاضر میشد و مدتي نيز کتاب نکاح و ارث لمعه را در محضر مرحوم پدرش و کتاب صمديه را به همراه جناب سيدفخرالدين اسماعيلي نزد آيت ا... عبدالحميد قائمی(رضوان ا... تعالی عليه) خواند.
به علت علاقه ی وافر خود به امر مطالعه و تحقيق، مدتي نيز کتابدار کتابخانه ی دبيرستان پهلوی (شريعتي) زنجان بود.
در سال 1351خورشيدي پس از 17 سال خدمت از فرهنگ استعفا داده و در مرداد ماه سال 1352 با توجه به سابقه ی دفترداري که از سال 1336 داشت به جاي پدر به سر دفتری اسناد رسمي شماره سه زنجان منصوب و مشغول به کار شد تا اين که در سال 1380 به علت بیماری و گرفتاري هاي خانوادگي تقاضاي انتقال به تهران کرده و در سال 1381 به تهران منتقل شد و تا آذر ماه سال 1386 به شغل سردفتري اشتغال داشت که در تاريخ مذکور درست بعد از 50 سال خدمت در مقام دفترداري و سردفتري به افتخار بازنشستگي نايل آمد.
ايشان در زندگي جز مطالعه و کتاب و روزنامه و مجله و نوشتن و خواندن، مشغوليتي ديگر نداشت. در شغل سردفتري و دفترداري بيش از 200 هزار سند براي مردم زنجان نوشته است که در اين کار نيز بسيار دقيق بود و مرتکب اعمال خلاف قانون نمی شد.
15 بهمن سال 1344 دبيرستان شريعتي(پهلوي سابق)
رديف جلو نشسته از راست: آقايان مرحومين منصور ميربهاء، سيف ا... زند، سيدفخرالدين اسماعيلي، منصور شغلي، سيداحمداطهاري، مرحوم محمد تفقدي، ابوعبدا... قزلباش و حاج علي ذبيحيان
رديف وسط ايستاده از راست:آقايان مرحوم مشهدي احمدامامي(فراش مدرسه)، محمدمنصوري، ناصر فروغي، محمدعلي نايلي، مسعود نوروزيان، يوسف محمدي، جعفر جوادي و رحيم رشتچي
رديف پشت ايستاده از راست:آقايان منوچهر وثيق، مرحوم يوسف محسن اردبيلي، ابوجعفر امام(رييس دبيرستان)، مرحوم منوچهر دارايي، مرحوم اسماعيل نامور(گرگي)، رجب افشارچي، سيدضياءالدين يحيوي و محمد قطب
اين استاد فقيد، به جهت علاقه‌مندي به مطالعات تاريخي و تحقيقات در زمينه ی تاريخ زنجان و ايران، نسخ خطي و اسناد و مدارک بسياري از تاريخ اين شهر و خانواده‌هاي تأثيرگذار زنجاني جمعآوري نمود، تا جايي که کتابخانه ی وي با دارا بودن 14 هزار جلد کتاب به عنوان يکي از غني‌ترين کتابخانه‌هاي شخصي در ايران به شمار مي‌رود.
نتيجه ی مطالعاتش يادداشت هايي است که از مطالب کتاب ها و مقالات برداشته و بيش از20 جلد کتاب از وي چاپ شده شده است. اولين کتاب وی «تدوين‌الاقاويل في مشيخه الاردبيل» می باشد. اين کتاب با همکاري استاد دکتر منوچهر صدوقی(سها) در سال 1356 به چاپ رسيد که در ارتباط با شرح حال پدربزرگ وي يعني حاجي ميرزا يوسف آقاي اردبيلي و جد بزرگ وي يعني حاج ميرزا محسن آقاي مجتهد اردبيلي مي‌باشد.
مجموعه ی«زنجان از ديرين‌ترين روزگاران تا پايان هزاره اول هجري» در پنج فصل گردآوري شده است كه فصل اول به جغرافياي سياسي و طبيعي استان و فصل دوم به جغرافياي تاريخي زنجان مي‌پردازد. فصل سوم كتاب به معرفي تاريخ زنجان در کتاب‌ها و سفرنامه جهانگردان و سفيران اروپايي در هزاره ی اول، فصل چهارم به زنجان پيش از اسلام و فصل پنجم نيز به معرفي زنجان بعد از اسلام اختصاص دارد.
اين مجموعه در بهار سال 1387 توسط نشر نيکان کتاب و با حمايت مالی اداره ی کل فرهنگ و ارشاد اسلامی زنجان منتشرشد که در آن تاريخ زنجان از دوره ی مادها تا پايان هزاره ی اول هجري قمري به شيوه ی مستند از لابه لاي کتاب هاي جغرافي نويسان، سفرنامه نويسان و... به تفصيل بيان شده است. اين اثر يادداشت‌هاي نويسنده را در مدت 30 سال از متون کتاب‌ها و مطالب مرتبط با زنجان در بردارد و شامل همه ی اطلاعات جمعآوري شده مؤلف نيست و جلد اول از يك مجموعه‌اي چهار جلدي درباره ی زنجان محسوب مي‌شود.
جلد دوم آن با نام« زنجان از سال 1001 هجري قمري تا 15 جمادی الثانی1339 هجري قمري مطابق با 3 اسفند 1299 خورشیدی(کودتاي سوم اسفند) نيز در شرف انتشار است.جلد سوم با عنوان«از کودتاي سوم اسفند (1299) به بعد» می باشد که بنا به اظهارات خود آن مرحوم نياز مبرم به تحقيق و تکميل تاريخچه ی آن ها در شهر زنجان دارد و از اين لحاظ ناقص است .
جلد چهارم اين مجموعه شامل شرح حال علما، روات، دانشمندان و رجال زنجانی در دوره ی اسلامي تا عصر حاضر و خاندانهای علمي زنجان در دوره ی قاجاريه و پهلوي میباشد. اين جلد در مرحله ی بازنگری نهايي قرار داشته و بخش‌هايي از آن در فصلنامه ی زنجان منتشر شده است.
خود وی درباره ی اين مجموعه می گويد:« در اين مجموعه هيچ مطلب تاريخي بدون مدرک وجود ندارد و سعي شده است از اظهار نظر شخصي جلوگيري شود. "شواهد عيني"،"مدارک و اسناد"و"سنن و آداب"مبناي تأليف كتاب است».
علاوه بر آن بيش از 100 مقاله ی تاريخي و رجالي و تحقيقي و اجتماعي و انتقادي به رشته ی تحرير درآورده که عمدتاً در در مجلات و روزنامه هاي کشور و به ويژه زنجان و علی الخصوص در فصلنامه ی فرهنگ زنجان و همچنين در نشريه ی شهاب زنجان به چاپ رسيده است. از کتاب هايش هم سه جلد آن که مربوط به زادگاه آباء و اجدادش اردبيل است که يکي مراحل چاپ سوم و دو تاي ديگر چاپ هاي اوليه خود را طي مي کند .
او همکاری خود را با فصلنامه ی فرهنگ زنجان از سال اول- شماره دوم- تابستان 1379 با مقاله ی رجال علمی زنجان-خاندان ميرزايی شروع کرد. ساير مقالات او در اين نشريه عبارتند از:
شماره ی3-4-پاييز و زمستان 1379، مقاله ی ياد و خاطراتی از دکتر محمدجواد شيخ الاسلامی
شماره ی 7-6-تابستان وپاييز 1380، مقاله ی سلسه ی خاندان های حکومتگر زنجان
شماره ی8و9-زمستان 1380 و بهار 1381 مقاله ی عبدالعلی ميرزا احتشام الملک و جهانشاه نامه
شماره ی16-15-پاييز و زمستان 1382 مقاله ی خاندان های علمی زنجان شيخ الاسلام ها شيخ فضل ا... شيخ الاسلام (آخرين شيخ الاسلام زنجان)
شماره ی18-17-بهار و تابستان 1383 مقاله ی خاندان های حکومتگر زنجان ذوالفقاری ها
شماره ی20-19-پاييز و زمستان 1383 مقاله ی شورش بابيه در زنجان و هچنين شروع باب جديدی در فصلنامه با عنوان«تکه پاره هايی از تاريخ زنجان زمين از اين و آن جا » که به پيشنهاد ايشان از اين شماره گشوده شد .
شماره ی22-21-پاييز و زمستان مقاله ی خاندان های علمی در زنجان موسوی ها و همچنين تکه پاره هايی از تاريخ زنگان زمين از اين و آن جا
شماره ی 26-25-سال1386 مقاله ی زندگانی و آثار آخوند ملاعلی قارپوزآبادی و مقاله ی بررسی کتاب فصول خمسه در تاريخ زنجان(ميرزاعلی اصغرخان حاج وزير مشيرالممالک دوم)
شماره ی 28-27-سال1387 مقاله ی وضعيت حکومت زنجان در دوره ی قاجاريه تا طلوع مشروطيت
شماره ي30-29-سال1389 مقاله ي خاندان شيخ الاسلام هاي زنجان- بخش اول
همچنين ايشان بانی گفتگو با چهره ی ماندگار استاد ابوجعفر امام در شماره ی20-19-پاييز و زمستان 1383 بودند .
برخی از مقالات او در ديکر نشريات عبارتنداز:
حاشیه ای بر زندگانی و آثار میرزا قاضی اردکانی (3 صفحه- از 165 تا 167)، مجلات: فلسفه، کلام و عرفان» کیهان اندیشه » خرداد و تير1376- شماره 72»، نويسنده:محسن اردبیلی، یوسف
سنت اجازه روایت در میان عالمان اسلامی(4 صفحه- از 15 تا 18)، مجلات: اطلاع رسانی و کتابداری«آینه پژوهش» خرداد و تير1373-شماره 25»، نامه ها (1 صفحه- از 107 تا 107)،مجلات: اطلاع رسانی و کتابداری«آینه پژوهش» خرداد و تير 1379- شماره62 »،نویسندگان: محسن اردبیلی، یوسف- احسانی، سید صادق
خلیج فارس در دائره المعارف ها، فرهنگ ها و کتب قدیمی جغرافیا و تاریخ (54 صفحه- از 59 تا 112) مجلات: تاریخ«یاد» تابستان 1385- شماره 80»، نويسنده:محسن اردبیلی، یوسف
نامه های وارده: نقدی بر مقاله «شیخ ابراهیم زنجانی» (12 صفحه - از 311 ت322 علی ابوالحسنی«منذر») مجلات : تاریخ » تاریخ معاصر ایران » زمستان 1382 - شماره 28» ناقد: محسن اردبیلی، یوسف
وی يکی از مفاخر فرهنگي استان و بلکه کشور بود و متأسفانه آن گونه که بايد از وجود وی استفاده نشد. او را بايد حافظه ی تاريخ و فرهنگ استان زنجان دانست. کمتر کسي از نسل امروز زنجان، يوسف محسن اردبيلي را مي شناسد و چه خوب است متوليان فرهنگي استان زنجان بزرگان فرهنگ و ادب و مشاهير استان زنجان همانند وی را تا دير نشده به نسل جوان و آينده استان بشناسانند.
علاقه ی بسيار به زادگاهش داشت و بارها و بارها در نوشته هايش به ويژه در کتاب زنجان از ديرين‌ترين روزگاران تا پايان هزاره اول هجري به اين نکته اشاره و تأکيد نموده که: «زنجان مسقط الرأس من و برادران و خواهرانم و وطن مادري من است» .
سرانجام در سن 77 سالگي در شامگاه شنبه18 تيرماه 1390 برابر با هفتم شعبان 1432 و نهم جولای 2011 ميلادی بر اثر بيماري ديابت در يکي از بيمارستان‌هاي تهران چشم از جهان فروبست. پيکرش در ميان اندوه دوستان و خانواده‌اش در قطعه ی فرهيختگان بهشت‌‌زهرا در تهران به خاک سپرده شد. مراسم يادبود اين استاد فقيد در مسجد جامع شهرک غرب تهران برگزار شد. همچنين مجلس ترحيم و بزرگداشت وی صبح روز جمعه 25 تيرماه در مسجد زينبيه ی اعظم زنجان برپا شد.
در سال1387 مدير كل کتابخانه‌هاي زنجان به مناسب تدوين و نشر کتاب از ديرين ترين روزگاران تقدير‌نامه‌اي به وی اهدا نمود و در سال 1388 نيز در مراسم افتتاحيه ی سومين نمايشگاه بزرگ کتاب زنجان به خاطر فعاليت هاي ارزشمند و فراوانش پيرامون فرهنگ کتاب و کتابخواني توسط اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان زنجان، مؤسسه فرهنگي نمايشگاه هاي ايران و اداره فرهنگ و ارشاد اسلامي استان اردبيل مورد تجليل قرار گرفت. و همچنين در روز 17 مرداد سال 1390 نیز در مراسم روز خبرنگار توسط اداره ی کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان زنجان با اهدای لوحی به امضای دکتر رئوفی نژاد استاندار محترم زنجان، از بازماندگان ایشان تجليل به عمل آمد .
خاطراتی از زبان دوستان و آشنايان
آقای حاج علی ذبيحيان، مديرعامل مؤسسه ی خيريه ی بيمارستان وليعصر(عج) زنجان، فرهنگی بازنشسته، شهردار پيشين زنجان، مدیرکل اسبق آموزش و پرورش زنجان، همکار سابق و دوست صميمی استاد ؛ در مورد آن زنده ياد می گويد:
ما از دوران دبيرستان باهم همکلاس و دوست بوديم. بعدها در دبيرستان پهلوی(شريعتی) همکار شديم و او به عنوان کتابدار کتابخانه ی آن دبيرستان، زحمات زيادی را در مرتب کردن و کدگذاری کتاب ها متقبل شد و کتابخانه را جمع و جور کرد و در واقع به راه انداخت.
در کار دفترداری فوق العاده سالم و متعهد و دقيق و در عين حال متخصص بود. با اين که به قوانين و تبصره ها تسلط داشت و مهارت بسياری در کار دفترداری داشت، اما هيچ گاه تخطی از قانون، نه از وی ديديم و نه از کسی شنيديم.. به همين دليل مورد وثوق و اطمينان مردم بود. شايد به جرأت بتوان ادعا نمود به سلامت او هيچ محضرداری در زنجان نباشد.
از خصوصيات بازر او اين بود که در چيزی که یقين داشت درست است، محال بود ذره ای از حرفش کوتاه بيايد و تا آخر سر حرفش می ايستاد. کوچک ترين اغماضی در کار نداشت و بسيار قانون مند و دقيق بود و ما هميشه به شوخی به او «ژاور»(شخصيت رييس پليس داستان بينوايان) می گفتيم. تا اين حد که مرحوم حاج حسن نجفی[از تجار و خيرين زنجان که عمده مخارج هزينه ی احداث ساختمان بيمارستان وليعصر(عج) را تأمين نموده بود] اموالش را بعد از خود به وی و آقايان پروفسور ثبوتی و حاج حسن رهنما مصالحه کرده بود تا در امور خيريه خرج و هزينه گردد، اما مرحوم اردبيلی قبل از فوت حاج حسن نجفی، از اين وکالت استعفاء داد، در حالی که حاج حسن استعفای وی را قبول نکرده بود از دنيا رفت. در جريان شکايت ورثه ی مرحوم حاج حسن از آقايان ثبوتی و رهنما، بر استعفای خود پافشاری کرد و هر چه به وی می گفتيم که حاج حسن استعفای شما را قبول نکرده، زير بار نمی رفت و حتی در دادگاه حاضر و بر استعفايش تأکيد، اما به عنوان شاهد از آقايان ثبوتی و رهنما دفاع کرد .
اهل مزاح و شوخی بود. البته شوخی های او فقط با افراد به خصوص و دوستان صميمی بود وگرنه کمی کم مراوده بود و با کسی شوخی نمی کرد.
دارای کتابخانهای غنی بود و مهم تر از کتب خطی که داشت، اسناد و مدارکی است که در آرشيو داشت که بايد جهت نگهداری و از بين نرفتن آنها، به يک مکان مناسب و موزه ای در زنجان انتقال داده شوند تا مورد استفاده محققين قرار گيرد .
از ديگر خصوصیات ويژه ی آن مرحوم، حافظه و استعداد فوق العادهاش بود به گونه ای که اگر کسی در پای سندی چيزی را می نوشت و امضاء می کرد، او بعد از سال ها به خاطر داشت که آن فرد چه چيزی را نوشته است. اين استعداد در کل خانواده ی آنها نيز مشهود بود. اگر دفترداری و کار دفترخانه نبود و او ادامه تحصيل می داد، به مدارج بالايی در زندگی دست می يافت و بسيار ترقی می کرد، هر چند مدرک تحصيلی وی در ظاهر ديپلم بود، اما معلومات زيادی به خصوص در علوم عربيه داشت و شايد بتوان گفت که سواد و معلومات[معلومات ادبی] او نه تنها از کارشناسان امروز، حتی از ليسانسه های قديم هم بالا تر بود. دارای خط خوبی هم بود که آن را از مرحوم علی اصغر دانشور( معروف به اصغرخان دانشور معلم خط آن دوره های زنجان) آموخت. روی هم رفته انسان خيلی خوبی بود.
آقای ذبيح ا... شاهمحمدي، فرهنگی بازنشسته، نويسنده و محقق، با اظهار تأسف از درگذشت اين نويسنده ی برجسته، گفت :
مرحوم يوسف محسن اردبيلي، به علت تدوين تاريخ زنجان، نعمتي براي زنجان بود، با اين مرحوم در سال 56 و به واسطه ی همکاري و تدريس در يکي از دبيرستان‌هاي زنجان آشنا شدم، از همان زمان علاقه شديدي به مطالعه و تحقيق به خصوص در رشته‌هاي نسخه‌شناسي و تاريخ زنجان داشتند و به همين دليل مجموعه‌هاي ماندگاري از اسناد و مدارک تاريخي را جمعآوري مي‌کرد.
اين پژوهشگر زنجاني با اشاره به اين که کسي مانند مرحوم محسن اردبيلي، قادر به جمعآوري اين مدارک نيست، اظهار داشت: کتابخانه ی شخصي اين نويسنده بزرگ، مملو از کتاب‌هايي درخصوص تاريخ زنجان مي‌باشد.
شاهمحمدي، با بيان اين که همراهي مرحوم محسن اردبيلي با مرحوم ايرج افشار- ايران‌شناس- در برخي سفرها گواه علاقه ی شديد او به تاريخ است، افزود: مرحوم محسن اردبيلي، در تمامي مقالاتي که در فصلنامه ی فرهنگ زنجان به چاپ رساند، به وقايع تاريخي درخصوص خانوارهاي تإثيرگذار زنجان و حکام وقت زنجان پرداخته است.
آقای سعيد رومي يکي از شاگردان آن مرحوم نيز با اظهار تأسف از درگذشت اين چهره ی ماندگار تاريخ زنجان، گفت:
ايشان استاد ما بودند و من در سال‌هاي 41 و 42 در دبيرستان پهلوي(شريعتي) شاگرد ايشان بودم. وی با اشاره به دوستي مرحوم محسن اردبيلي با پدر خود اظهار داشت: مرحوم محسن اردبيلي، به علت علاقه ی فراوان به کتاب و مطالعه، مدتي نيز کتابدار کتابخانه اين دبيرستان بود.
وي ادامه داد: در دوران نوجواني که با پدرم به منزل اين مرحوم مي‌رفتيم، در منزل ايشان اتاقي بود که مملو از کتاب بود و به نظر من، اين کتاب‌ها پايه ي آثار بعدي استاد را تشکيل داده است.
رومي، به همکاري مرحوم محسن اردبيلي با مرحوم ايرج افشار نيز پرداخت: مرحوم محسن اردبيلي با مرحوم ايرج افشار- ايران‌شناس- نيز همکاري‌هاي بسيار زيادي درخصوص تأليف مقاله داشتند.
وي، مرحوم محس
ن اردبيلي را فردي مردم‌دار خواند و گفت: استاد محسن اردبيلي، داراي مناعت طبع بوده و بسيار مردم‌دار بودند به طوري که در مراسم بزرگداشت و تشييع جنازه ي وي، تمامي اهالي محل و کسبه شرکت کرده بودند.
آقای محمد شکوهي زنجاني، محقق تاريخ، نويسنده و از پيشکسوتان فرهنگي و مطبوعاتي استان زنجان که يکي از دوستان مرحوم محسن اردبيلي مي‌باشد، در گفت‌وگو با خبرگزاري ايسنا، گفت:
استاد يوسف محسن اردبيلي يکي از کتابشناسان و کتابخانه داران و اهل قلم زنجان است. وي از احفاد آيت ا... العظمي حاج ميرزا محسن آقاي مجتهد اردبيلي و حاجي ميرزا يوسف آقاي مجتهد اردبيلي است. آنچه که در کتاب اثبات واجب و مکارم الاخلاق آقا ميرزا يوسف آقا اردبيلي آمده يکي از همسران آيت ا... ميرزا محسن آقاي مجتهد اردبيلي از اهالی زنجان بوده که مادر آقا ميرزا لطفعلي آقا و آقا ميرزا علي اکبر آقا و حاجي ميرزا جعفر امين التجار بوده است و به همين جهت احفاد آقا ميرزا محسن اردبيلي با زنجان رفت و آمد زياد داشتند و استاد يوسف محسن اردبيلي هم که پدرش شيخ سليمان اردبيلي صاحب دفتر خانه در زنجان بود يک زنجاني و يک زنجان شناس به شمار مي رود.
وي در دوران جواني در آموزش و پرورش زنجان خدمت مي کرد و مدت ها مسؤول کتابخانه ي دبيرستان دکتر شريعتي زنجان بود. علاقمندي وي به کتاب آن قدر زياد بود که کتابخانه اش در زنجان جزو غني ترين کتابخانه هاي کشور به خصوص در زمينه ی اسناد و مدارک مربوط به تاريخ و فرهنگ زنجان، شامل عکس‌ها، نوشته‌ها و برخي دست‌نوشته‌ها و کتب خطي بود.
اين تاريخ‌نگار در طول حيات خود خويش تلاش بسياري براي جمعآوري اسناد مختلف در خصوص تاريخ زنجان كرد و اسناد بسيار قابل توجه و گنجينه‌اي بسيار غني در ارتباط با تاريخ زنجان گردآوري نمود.
وي، مرحوم محسن اردبيلي را يکي از زنجان‌شناسان متبحر معرفي کرد و افزود: تا زماني که اين تاريخ‌نگار در زنجان حضور داشت محققان و پژوهشگران فراواني از جمله مرحوم ايرج افشار، ايران‌شناس بزرگ کشورمان جهت استفاده از کتابخانه ي وي و تحقيقات استاد يوسف اردبيلي به زنجان مراجعه مي‌کردند.
يادداشت هاي وي در زمينه ي تحقيقات مذهبي و اسناد روايات بسيار زياد بوده، ولي تا سال ها مکتوب نشده بود و کمتر دست به قلم بود. علت آن هم سليقه ي خاص وي در تدوين نوشته ها و به خصوص دقت نظر در صحيح بودن منابع محسوب مي شد. استاد يوسف محسن اردبيلي اولين نوشته هاي خود را که بيشتر جنبه ي رجالي و تاريخی داشت و معرفي علماي بزرگ زنجان بود در نشريه ي شهاب زنجان منتشر کرد. پس از انتشار نشريه ي شهاب زنجان علاقه‌مندي خود را براي نگارش نشان داده و عضو هيأت تحريريه ي اين نشريه شد که اکثر مقالات او در رابطه با رجال و علماي بزرگ زنجان بود. وي علاقه مندي خاص به مدير نشريه ي شهاب زنجان داشت و مدت ها در دفتر نشريه در زمينه ی مطالب تحقيقي و تاريخي با مديرمسؤول نشريه به بحث و گفتگو مي پرداخت. بعد ها نوشته هاي وي در مجموعه هاي مختلف[به ويژه در فصلنامه ی فرهنگ زنجان] منتشر و هنوز دست نوشته هاي زيادي از وي باقي است که بايد جهت تنوير افکار عمومي به خصوص جوانان علاقمند به تاريخ و فرهنگ زنجان منتشر شوند.
متأسفانه چندان استقبالي براي نگهداري از مجموعه کتاب هاي خطي و قديمي وي در زنجان نشد و اين مجموعه ها به تهران منتقل شد، در حالي که اين کتاب ها بيشتر مربوط به زنجان و علماي زنجان بودند.
وي، با ابراز تأسف از اين که گنجينه ي غني اسناد و مدارک جمعآوري شده از سوي مرحوم محسن اردبيلي درخصوص فرهنگ و تاريخ زنجان در حال حاضر در استان موجود نيست، ابراز کرد: در اين گنجينه مجموعه ي نشرياتي که در زنجان چاپ شده بود، از جمله روزنامه ی پروين خمسه[اولين نشريه ي زنجان]، هفته‌نامه ي زنجان و هفته‌نامه ي شهنواز به همراه اسناد و دست‌نوشته‌هايي درخصوص تاريخ زنجان موجود بود.
شکوهی در خصوص اهميت اين اسناد براي استان زنجان،گفت: بي‌شك اين اسناد مرتبط با تاريخ زنجان است و داراي اهميت بسياري براي مردم استان مي‌باشد و بايد نسبت به آن اهتمام جدي داشت.
وي خاطرنشان کرد: آن مرحوم به کتابخانه ي غني خطي آيت‌ا... شيخ‌الاسلام ضيايي دسترسي داشته و از همين رو به احتمال زياد، رونوشت‌هايي از آنها را تهيه کرده بود که متأسفانه در حال حاضر در دسترس نيست.
شكوهي وجود اسناد سه هزار ساله در بين اين گنجينه را تکذيب نمود و اظهار كرد: اهميت و قدمت اين اسناد كاملاً روشن است، ولي وجود اسناد سه هزار ساله ی تاريخ زنجان و دست‌نوشته ی شيخ اشراق صحت ندارد.
وي ادامه داد: غالب اين اسناد مرتبط با دوران مشروطه مي‌باشد و رخدادهاي تاريخي بعد از مشروطيت كه به شكل اصولي و مناسبي جمعآوري شده بود.
اين محقق تاريخ زنجان در پاسخ به شايعات مطرح شده در خصوص اين اسناد، يادآور شد: به صورت قطعي مسأله‌اي مطرح نيست، ولي شايعات مربوط به وقف و فروش آن به كتابخانه ی ملي يا كتابخانه ی مركزي دانشگاه تهران وجود دارد كه البته به صورت قطعي مشخص نيست.
شكوهي با اشاره به ضرورت توجه مسؤولان فرهنگي به اين اسناد، تصريح كرد: اين گنجينه مربوط به تاريخ زنجان است و بايد نسبت به آن توجه شود.
آقای علی سهندی مديركل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان زنجان :
« در حق مرحوم يوسف محسن‌اردبيلي كوتاهي شده است. همه دستگاه‌هاي فرهنگي بايد به كسورات خود اعتراف کنند .
مديركل فرهنگ و ارشاد اسلامي زنجان در گفتگو با خبرگزاري دانشجويان ايران (ايسنا) منطقه ی زنجان،گفت: مرحوم محسن‌اردبيلي از مفاخر عرصه ی تاريخ استان بود كه در حق او كوتاهي شده است.
علي سهندي با بيان اين مطلب، اظهار كرد: در زمان حيات مرحوم محسن‌اردبيلي توجهي به او نشده است و همه دستگاه‌هاي فرهنگي استان در اين خصوص قصور کرده‌اند و بايد به قصور خود اعتراف كنند.
وي در خصوص شايعات مطرح شده در رابطه با گنجينه آثار تاريخي مرحوم يوسف محسن‌اردبيلي، خاطرنشان كرد: در اين خصوص اطلاعات قابل استنادي وجود نداشته و نمي‌توان اظهارنظر دقيقي كرد، اما گفته شده است که آثار با ارزشي در بين اين گنجينه تاريخي بوده است كه قدمت زيادي داشته و ارزش مادي و معنوي آن بسيار حائز اهميت مي‌باشد.
اين مقام مسؤول با اشاره به ويژگي‌هاي گنجينه تاريخي مرحوم اردبيلي تأكيد كرد: به نظر مي‌رسد آثار بسيار درخور توجه در بين اين اسناد تاريخي وجود دارد.
وي در خصوص عدم حمايت مسؤولين فرهنگي استان از اين شخصيت تاريخي زنجان، گفت: مسؤولين فرهنگي در حوزه‌هاي مختلف فرهنگي فعاليت‌هاي متفاوتي دارند که اداره ی كل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان نيز در حد مجوز نشر و انتشار كتاب توان كار فرهنگي دارد، لذا حمايت از مؤلف و چاپ آثار او از جمله مواردي است كه ادارهی كل مي‌تواند تأثيرگذار باشد.
اين مقام مسؤول ادامه داد: از وضعیت گذشته اطلاعی ندارم، ولي يكي از كتاب‌هاي مرحوم اردبيلي در مرحله ی چاپ قرار دارد كه سعي بر تسريع چاپ و انتشار آن داریم. البته يكي از كتاب‌هاي وی نيز در زمينه ی تاريخ به چاپ رسيده است.
سهندي، شخصيت مرحوم محسن‌اردبيلي را بسيار آينده‌نگر عنوان كرد و افزود: وی شخصيت قابل احترامي داشت و از معلومات بسيار بالايي برخوردار بود كه او را در انجام مطالعات و تدوين كتاب‌هاي تاريخي ياري مي‌كرد. همچنین رفتار و برخورد او بسيار مناسب و گرم بود.
وي فقدان نيروهاي بومي در رأس ادارات را يكي از عوامل كم‌توجهي به مسايل فرهنگي استان دانست و گفت: نيروهاي بومی در زنجان مظلوم واقع شده‌اند و در حال حاضر نیز این نيروها در ادارات كل استان حضور كم‌رنگي دارند و سمت آنها نيز در خور توجه نيست كه اين مهم از مواردي است كه باعث كم‌توجهي و بي‌توجهي به مسايل فرهنگي استان شده است.
مديركل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان زنجان با تأكيد بر كم‌كاري مسؤولان فرهنگي در خصوص افراد برجسته ی فرهنگی این استان، خاطرنشان كرد: اي كاش قدر اشخاصی همچون مرحوم يوسف محسن‌اردبيلي در زمان حياتش بيش از اين‌ها دانسته شده بود و تفكرات و انديشه او بيشتر به جامعه معرفي مي‌شد، اما متأسفانه اين اتفاق رخ نداد و حتي هيچ تصوير و فيلم خاصي هم از وی به يادگار نمانده است كه جاي تأسف دارد ».
در خاتمه بايد خاطر نشان ساخت تاريخ زنجان مرهون بزرگمرداني است که هنوز آن چنان که بايد به آنها پرداخته نشده و«يوسف محسن اردبيلي» يکي از اين مردان ارزشمند زنجاني است. مردي که زندگيش را وقف فرهنگ کرد. بی شک وی يکی از مفاخر فرهنگ استان و بلکه کشور بود. صاحب نظر، نسخه شناس و زنجان شناس فعال و تأثيرگذار در شهر زنجان بود که با تکيه بر مطالعات شخصي و تلاش‌هاي مستمر خود تأثير بسياري در عرصه ی فرهنگ اين شهرداشته و آثار و مکتوبات پرباری از خود به يادگار گذاشت.
لازم به ذکر است خلأ موزه ی اسناد و مدارک در زنجان بسيار محسوس است و چه بسيار اسناد باارزش تاريخی و فرهنگی استان در گوشه ی خانه ها به خصوص در منازل خانواده های سرشناس و اصيل زنجانی به دست فراموشی سپرده و در حال خاک خوردن و کم کم از بين رفتن می باشند. اميد است مسؤولان بلند پايه ی استان علی الخصوص استاندار محترم زنجان همت وافری جهت راه اندازی اين موزه از طريق حمايت های مالی به ارگان ها و ادارات ذی ربط( به ويژه اداره ی کل ميراث فرهنگی استان)به عمل آورند تا با تأسيس اين موزه، مدارک و اسناد مهم و باارزش مربوط به استان از جمله آن چه که آن مرحوم داشت به آن مکان منتقل شوند. ان شاء ا... خانواده و بازماندگان محترم ايشان نيز آنها را جهت استفاده ی محققين حال و آينده به اين موزه اهدا نموده تا از اين طريق کمک شايانی برای فرهنگ زنجان مبذول نموده و موجبات شادی روح آن مرحوم را فراهم آورند.
برگرفته از فصلنامه فرهنگ زنجان- شوراي پژوهشي اداره كل فرهنگ و ارشاد اسلامي استان زنجان- شماره مسلسل 32-31
این وبلاگ در راستای معرفی هرچه بیشتر ولایت خمسه زنجان و بازخوانی و باز کاوی فرهنگ و تاریخ این دیار در دوره های مختلف و معرفی جاذبه های طبیعی و هویت های جغرافیایی و همچنین اماکن تاریخی استان و در جهت شناسایی و معرفی شخصیت ها و مشاهیر یادگار و ماندگار برخاسته از این دیار مادری ، به دور از هرگونه حب و بغض ایجاد شده است. این وبلاگ جهت دریافت هرگونه پیشنهاد و نظرات و انتقادات و همچنین کمک های فکری و پژوهشی ُ- پذیرای بازدیدکنندگان می باشد.........